ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی چین یەکێک بوو لە درێژترین و خوێناویترین جەنگە ناوخۆییەکانی سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە لە نێوان ساڵانی ١٩٢٧ تا ١٩٤٩ بەردەوام بوو و بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی چین. جەنگەکە لە نێوان دوو هێزی سەرەکی ڕوویدا: پارتی کۆمۆنیستی چین بە سەرکردایەتی ماو زێدۆنگ و پارتی نەتەوەیی چین (کوومینتانگ) بە سەرکردایەتی چیانگ کای شێک. ئەم جەنگە نەک تەنها چارەنووسی چینی گۆڕی، بەڵکو کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و هاوسەنگی هێز لە ئاسیا و جیهان هەبوو.
هۆکارەکانی دەستپێکردنی جەنگ
جەنگی ناوخۆی چین لە ئەنجامی کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆزی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری سەریهەڵدا. دوای ڕووخانی سیستەمی ئیمپراتۆری لە ساڵی ١٩١١، چین کەوتە ناو قۆناغێکی ناسەقامگیری سیاسی. سەرەڕای هەوڵەکانی دکتۆر سن یات سێن بۆ دامەزراندنی کۆماری چین، وڵات بەردەوام لە ژێر دەسەڵاتی جەنەراڵە سەربازییەکان و هێزە بیانییەکان دابوو. لەم سەردەمەدا، پارتی کۆمۆنیستی چین و پارتی نەتەوەیی چین (کوومینتانگ) وەک دوو هێزی سەرەکی دەرکەوتن کە هەوڵیان دەدا کۆنترۆڵی وڵات بکەن. سەرەتا ئەم دوو هێزە هاوپەیمان بوون دژی هێزە بیانییەکان و جەنەراڵە سەربازییەکان، بەڵام زوو ناکۆکییەکان لە نێوانیان سەریهەڵدا.
لایەنەکانی جەنگ
دوو لایەنی سەرەکی لەم جەنگەدا بریتی بوون لە پارتی کۆمۆنیستی چین و پارتی نەتەوەیی چین (کوومینتانگ). پارتی کۆمۆنیست بە سەرکردایەتی ماو زێدۆنگ، بانگەشەی بۆ شۆڕشی کرێکاران و جووتیاران دەکرد و داوای گۆڕانکاری ڕیشەیی لە سیستەمی کۆمەڵایەتی و ئابووری چین دەکرد. لە لایەکی ترەوە، پارتی نەتەوەیی بە سەرکردایەتی چیانگ کای شێک، لایەنگری سیستەمێکی سەرمایەداری و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی چینی ناوەند و سەرەوەی کۆمەڵگا بوو. هەردوو لایەن پشتگیری نێودەوڵەتیان هەبوو، بە تایبەتی لە لایەن یەکێتی سۆڤیەت و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە.
قۆناغەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی چین بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕی. قۆناغی یەکەم لە ساڵی ١٩٢٧ دەستیپێکرد کاتێک چیانگ کای شێک هێرشی کردە سەر کۆمۆنیستەکان و ناچاری کردن پاشەکشە بکەن بۆ ناوچە لادێیەکان. لە ماوەی ساڵانی ١٩٣٠ دا، کۆمۆنیستەکان "ڕێپێوانی درێژ"یان ئەنجامدا و توانیان پێگەیەکی بەهێز لە باکووری چین دروست بکەن. لە ساڵی ١٩٣٧ دا، داگیرکاری ژاپۆن بۆ سەر چین بووە هۆی ڕاگرتنی کاتی جەنگی ناوخۆ و یەکگرتنی هەردوو لایەن دژی داگیرکەران. دوای شکستی ژاپۆن لە جەنگی جیهانی دووەم، جەنگی ناوخۆ لە ساڵی ١٩٤٦ دەستیپێکردەوە و تا ساڵی ١٩٤٩ بەردەوام بوو.
ڕووداوە گرنگەکان
لە ماوەی جەنگی ناوخۆی چین، چەندین ڕووداوی گرنگ ڕوویان دا کە کاریگەرییان لەسەر ئاراستەی جەنگەکە هەبوو. یەکێک لەو ڕووداوە گرنگانە "ڕێپێوانی درێژ" بوو کە لە ساڵی ١٩٣٤-١٩٣٥ ئەنجامدرا، کاتێک هێزەکانی کۆمۆنیست بە سەرکردایەتی ماو زێدۆنگ توانیان لە گەمارۆی هێزەکانی کوومینتانگ دەرباز ببن و بۆ باکووری چین بڕۆن. ڕووداوێکی گرنگی تر شەڕی "هوای های" بوو لە ساڵی ١٩٤٨-١٩٤٩، کە تێیدا هێزەکانی کۆمۆنیست سەرکەوتنێکی گەورەیان بەدەستهێنا و توانیان بەشی زۆری چین کۆنترۆڵ بکەن. هەروەها، پەڕینەوەی سوپای کۆمۆنیست بۆ دوورگەی هاینان لە ساڵی ١٩٥٠، کۆتایی بە کۆنترۆڵی کوومینتانگ لەسەر سەرزەمینی سەرەکی چین هێنا.
دەرئەنجامەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی چین بە سەرکەوتنی پارتی کۆمۆنیستی چین کۆتایی هات. لە ١ی ئۆکتۆبەری ١٩٤٩ دا، ماو زێدۆنگ ڕاگەیاندنی دامەزراندنی کۆماری گەلی چینی لە میدانی تیانانمێن لە پەکین ڕاگەیاند. چیانگ کای شێک و پاشماوەی هێزەکانی کوومینتانگ ناچار بوون پەنا بۆ دوورگەی تایوان ببەن و لەوێ حکومەتێکی جیای دروستکرد. ئەم دۆخە بووە هۆی دروستبوونی کێشەی تایوان کە تا ئێستاش بەردەوامە. لە ئەنجامی ئەم جەنگە، چین بووە وڵاتێکی کۆمۆنیستی و دەستی کرد بە جێبەجێکردنی سیاسەتی سۆشیالیستی لە بواری ئابووری و کۆمەڵایەتی.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر چین و جیهان
جەنگی ناوخۆی چین کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر چین و جیهان هەبوو. لە ناوخۆی چین، جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکاری ڕیشەیی لە سیستەمی سیاسی، ئابووری و کۆمەڵایەتی وڵات. سیستەمی کۆمۆنیستی جێگیر بوو و چاکسازی زەوی و پیشەسازی کردنی خێرا دەستیپێکرد. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، سەرکەوتنی کۆمۆنیستەکان لە چین بووە هۆی گۆڕانی هاوسەنگی هێز لە ئاسیا و جیهان. چین بووە یەکێک لە گرنگترین هاوپەیمانەکانی یەکێتی سۆڤیەت و بەرەی سۆشیالیستی، کە بووە هۆی قووڵبوونەوەی جەنگی سارد لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. هەروەها، ئەم جەنگە کاریگەری لەسەر بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەکانی تری ئاسیا هەبوو و بووە سەرچاوەی ئیلهام بۆ زۆر لە بزووتنەوە کۆمۆنیستییەکانی وڵاتانی تر.
کۆتایی
جەنگی ناوخۆی چین یەکێک بوو لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم کە نەک تەنها چارەنووسی چینی گۆڕی، بەڵکو کاریگەری لەسەر هەموو جیهان هەبوو. ئەم جەنگە بووە هۆی دروستبوونی چینێکی نوێ کە لە ماوەی چەند دەیەی دواتردا گەشەی کرد و بووە یەکێک لە گەورەترین هێزە ئابووری و سیاسییەکانی جیهان. هەرچەندە جەنگەکە کۆتایی هات، بەڵام میراتەکەی تا ئێستاش بەردەوامە و کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی چین لەگەڵ تایوان و وڵاتانی تری جیهان هەیە. لێکۆڵینەوە لە جەنگی ناوخۆی چین گرنگە بۆ تێگەیشتن لە مێژووی هاوچەرخی چین و ڕۆڵی ئەم وڵاتە لە سیاسەتی جیهانی ئەمڕۆدا.
