ناوه‌ڕۆك
پێشەکی و پاشخانی مێژوویی
جەنگی ناوخۆی سێلڤادۆر یەکێک بوو لە خوێناویترین و درێژترین ململانێکان لە مێژووی هاوچەرخی ئەمریکای ناوەڕاستدا. ئەم جەنگە لە ساڵی ١٩٧٩ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٩٢ درێژەی کێشا. بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانی ئەم جەنگە، پێویستە سەرنج بدەینە پاشخانی مێژوویی سێلڤادۆر. لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، سێلڤادۆر بە نایەکسانییەکی زۆری کۆمەڵایەتی و ئابووری ناسرابوو. زۆرینەی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە دەستی کەمینەیەکی دەوڵەمەنددا بوون، لە کاتێکدا زۆربەی دانیشتووان لە هەژاری و بێبەشیدا دەژیان. ئەم دۆخە بووە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی و گرژی کۆمەڵایەتی کە بەرەبەرە گەشەی کرد و بووە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوە چەپگەرا و شۆڕشگێڕەکان.
هۆکارەکانی دەستپێکردنی جەنگ
جەنگی ناوخۆی سێلڤادۆر بەرەنجامی کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆز و تێکەڵاو بوو. یەکەم، نایەکسانی ئابووری و کۆمەڵایەتی قووڵ کە لە سەرەوە باسمان کرد، بووە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی بەرفراوان لە نێو چینە هەژارەکاندا. دووەم، سیستەمی سیاسی گەندەڵ و سەرکوتکەر کە لە لایەن سوپا و دەوڵەمەندەکانەوە کۆنترۆڵ کرابوو، ڕێگری لە هەر جۆرە گۆڕانکارییەکی دیموکراتی دەکرد. سێیەم، کاریگەری شۆڕشی کوبا و بزووتنەوە چەپگەراکانی تری ناوچەکە، هاندەر بوون بۆ گەشەکردنی بیری شۆڕشگێڕی لە نێو گەنجان و ڕووناکبیراندا. چوارەم، سەرکوتکردنی بەردەوامی ناڕەزایەتییە ئاشتیخوازەکان لە لایەن حکومەتەوە، بووە هۆی ئەوەی زۆرێک لە چالاکوانان ڕوو لە خەباتی چەکداری بکەن. هەموو ئەم هۆکارانە پێکەوە بوونە هۆی تەقینەوەی جەنگێکی ناوخۆی درێژخایەن.
لایەنە سەرەکییەکانی ناو جەنگ
لە لایەکەوە، حکومەتی سێلڤادۆر و هێزە چەکدارەکانی کە پشتیوانی لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە دەکران، هەوڵیان دەدا دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن. لە لایەکی ترەوە، بەرەی فارابوندۆ مارتی بۆ ڕزگاری نیشتمانی (FMLN) کە پێکهاتبوو لە پێنج ڕێکخراوی چەپگەرای شۆڕشگێڕ، خەباتیان دەکرد بۆ ڕووخاندنی حکومەت و جێبەجێکردنی گۆڕانکاری ڕادیکاڵ لە وڵاتدا. هەروەها، گرووپە پارامیلیتارییەکان کە زۆرجار پەیوەندییان بە حکومەت و دەوڵەمەندەکانەوە هەبوو، ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن و تیرۆرکردنی چالاکوانانی مافی مرۆڤ و کەسایەتییە ئایینییەکان.
قۆناغە گرنگەکانی جەنگ
جەنگەکە بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، شۆڕشگێڕەکان زیاتر لە ناوچە لادێیەکاندا چالاک بوون و شەڕی پارتیزانییان دەکرد. بەڵام لە ناوەڕاستی هەشتاکاندا، توانییان هێرشی گەورە بکەنە سەر شارەکان و تەنانەت بۆ ماوەیەک بەشێک لە پایتەخت، سان سالڤادۆر، کۆنترۆڵ بکەن. حکومەت بە پشتیوانی ئەمریکا، دژە هێرشی بەهێزی ئەنجامدا و توانی زۆربەی ناوچەکان بگەڕێنێتەوە، بەڵام نەیتوانی بە تەواوی کۆتایی بە شۆڕشگێڕەکان بهێنێت. لە کۆتایی هەشتاکان و سەرەتای نەوەدەکاندا، هەردوولا گەیشتنە ئەو بڕوایەی کە ناتوانن بە ڕێگەی سەربازی سەرکەوتنی یەکلاکەرەوە بەدەست بهێنن.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر خەڵک و وڵات
جەنگی ناوخۆی سێلڤادۆر کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر وڵات و دانیشتووانەکەی هەبوو. نزیکەی ٧٥,٠٠٠ کەس گیانیان لەدەستدا، زۆربەیان هاوڵاتی مەدەنی بێتاوان. سەدان هەزار کەس ئاوارە بوون و پەنایان بۆ وڵاتانی دراوسێ یان ویلایەتە یەکگرتووەکان برد. ژێرخانی ئابووری وڵات بە تەواوی تێکچوو، گەشەی ئابووری وەستا و هەژاری زیاتر بڵاوبووەوە. توندوتیژی و پێشێلکاری مافی مرۆڤ بووە دیاردەیەکی ڕۆژانە، کە کاریگەری دەروونی قووڵی لەسەر کۆمەڵگا بەجێهێشت. هەروەها، جەنگەکە بووە هۆی لاوازبوونی دامەزراوە مەدەنییەکان و سیستەمی دادوەری، کە کاریگەری نەرێنی درێژخایەنی لەسەر پرۆسەی دیموکراتیزەکردن هەبوو.
ڕۆڵی وڵاتانی دەرەکی
جەنگی ناوخۆی سێلڤادۆر لە چوارچێوەی جەنگی ساردی نێوان ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت و هاوپەیمانەکانیاندا ڕوویدا. ویلایەتە یەکگرتووەکان پشتیوانی سەربازی و داراییان لە حکومەتی سێلڤادۆر دەکرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی شۆڕشگێڕە چەپگەراکان. لە بەرامبەردا، کوبا و نیکاراگوا یارمەتی شۆڕشگێڕەکانیان دەدا. ئەم دەستێوەردانە دەرەکییانە بووە هۆی درێژبوونەوەی جەنگەکە و زیادبوونی ژمارەی قوربانییەکان. هەروەها، وڵاتانی ئەوروپی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان هەوڵیان دا ڕۆڵی ناوبژیوان ببینن و فشار بخەنە سەر هەردوو لا بۆ گەیشتن بە چارەسەرێکی ئاشتیانە.
ڕێککەوتننامەی ئاشتی و کۆتایی جەنگ
لە کۆتاییدا، لە ١٦ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢، حکومەتی سێلڤادۆر و FMLN لە مەکسیکۆ سیتی ڕێککەوتننامەی ئاشتییان واژۆ کرد کە کۆتایی بە ١٢ ساڵ جەنگی ناوخۆ هێنا. ئەم ڕێککەوتننامەیە چەندین خاڵی گرنگی لەخۆگرتبوو: کەمکردنەوەی قەبارەی سوپا، دامەزراندنی هێزێکی پۆلیسی نوێ، چاکسازی لە سیستەمی دادوەری، دابەشکردنەوەی زەوی، و ڕێگەدان بە FMLN بۆ بەشداریکردن لە ژیانی سیاسی وەک پارتێکی یاسایی. هەروەها، لیژنەیەک بۆ لێکۆڵینەوە لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە ماوەی جەنگدا پێکهێنرا.
دەرەنجام و کاریگەرییە درێژخایەنەکان
هەرچەندە ڕێککەوتننامەی ئاشتی کۆتایی بە جەنگ هێنا، بەڵام کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگ تا ئێستاش لە سێلڵادۆر هەست پێدەکرێن. وڵات هێشتا لەگەڵ کێشەی توندوتیژی، تاوان، هەژاری و نایەکسانی بەرەوڕووە. زۆرێک لە برینە کۆمەڵایەتی و دەروونییەکانی جەنگ چارەسەر نەکراون. لەگەڵ ئەوەشدا، سێلڵادۆر توانیویەتی هەنگاوی گرنگ بەرەو دیموکراسی و ئاشتەوایی نیشتمانی بنێت. FMLN بووە بە هێزێکی سیاسی گرنگ و چەندین جار دەسەڵاتی وەرگرتووە. بە گشتی، جەنگی ناوخۆی سێلڤادۆر وانەیەکی گرنگە لەسەر کاریگەرییە وێرانکەرەکانی ململانێی ناوخۆیی و گرنگی چارەسەرکردنی کێشە کۆمەڵایەتی و ئابورییە قووڵەکان بۆ دەستەبەرکردنی ئاشتی و سەقامگیری درێژخایەن.
