ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە جیهانێکی پڕ لە زانیاری و بۆچوونی جیاوازدا، پرسیاری بنەڕەتی ئەوە نییە کە "چی دەزانین؟"، بەڵکو ئەوەیە کە "چۆن دەزانین ئەوەی دەی زانین ڕاستە؟". وەڵامی ئەم پرسیارە لە چەمکێکی سادە بەڵام زۆر گرنگدا کورت دەبێتەوە: میتۆد. میتۆد ئەو پردە پەیوەندییەیە کە گومان و پرسیار دەگەیەنێت بە دڵنیایی و زانستی پشتڕاستکراوە. بەبێ میتۆدێکی ڕوون و سیستماتیک، زانست دەبێتە کۆمەڵێک تێبینیی هەڕەمەکی و ئەنجامی باوەڕپێنەکراو. لێرەدا هەوڵەەدەین بە شێوەیەکی سادە و ئەکادیمی، پەردە لەسەر چییەتیی میتۆد هەڵبدەینەوە، میکانیزمی کارکردنی لە ڕێگەی نموونەیەکی کردارییەوە ڕوون بکەینرەە، و جیاوازییەکانی لەگەڵ چەمکە نزیکەکانی و جۆرەکانی بخاتە ڕوو.
ناساندنێکی سادە: ڕەگوڕیشەی زمانەوانی و مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە هەر چەمکێک، گەڕانەوە بۆ ڕەگوڕیشەکەی یارمەتیدەرە.
لە ڕووی زمانەوانییەوە: وشەی "میتۆد" لە زمانی یۆنانی کۆنەوە هاتووە
"methodos"، کە لە دوو بڕگە پێکدێت:
"meta" (بە واتای: بەرەو، دوای) و "hodos" (بە واتای: ڕێگا، ڕێڕەو).
کەواتە، سادەترین واتای میتۆد بریتییە لە "گرتنەبەری ڕێگایەک" یان "شوێنکەوتنی ڕێڕەوێک" بۆ گەیشتن بە مەبەستێکی دیاریکراو.
"methodos"، کە لە دوو بڕگە پێکدێت:
"meta" (بە واتای: بەرەو، دوای) و "hodos" (بە واتای: ڕێگا، ڕێڕەو).
کەواتە، سادەترین واتای میتۆد بریتییە لە "گرتنەبەری ڕێگایەک" یان "شوێنکەوتنی ڕێڕەوێک" بۆ گەیشتن بە مەبەستێکی دیاریکراو.
لە ڕووی مێژووییەوە: بیرۆکەی میتۆد بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی گەشەی کردووە. لە سەرەتادا مرۆڤ بە شێوەی "تاقیکردنەوە و هەڵەکردن" فێر دەبوو. دواتر، فەیلەسوفانی یۆنانی وەک ئەرەستۆ، بناغەی "لۆژیک" و "چاودێریی ڕێکخراو"یان دانا. بەڵام وەرچەرخانی گەورە لە سەردەمی زێڕینی ئیسلامدا بوو کاتێک زانایانی وەک ئیبن هەیسەم جەختیان لەسەر "تاقیکردنەوەی کرداری" کردەوە بۆ سەلماندنی بیردۆزەکان. دواجار، لە سەردەمی شۆڕشی زانستیدا لە ئەوروپا (سەدەکانی ١٦ و ١٧)، بیرمەندانی وەک گالیلۆ و نیوتن، "میتۆدی زانستیی مۆدێرن"یان داڕشت کە تێکەڵەیەک بوو لە چاودێری، داڕشتنی گریمانە، تاقیکردنەوەی ورد، و شیکاریی بیرکارییانە.
کرۆکی بابەتەکە: میتۆد چییە؟
با هەموو پێناسە ئاڵۆزەکان وەلاوە بنێین. بە سادەترین شێوە، میتۆد بریتییە لە پلانێکی کاری ڕێکخراو و لۆژیکی بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارێک یان چارەسەرکردنی کێشەیەک بە شێوەیەکی باوەڕپێکراو. میتۆد وەک ڕێنماییەکانی چێشتلێنان (recipe) وایە؛ ئەگەر پەیڕەوی هەنگاوەکان نەکەیت، ئەگەری زۆرە خواردنەکەت بەو شێوەیە دەرنەچێت کە دەتەوێت. بە هەمان شێوە، لە زانستدا، ئەگەر پەیڕەوی میتۆدێکی ڕوون نەکەیت، ئەنجامەکانت متمانەپێکراو نابن.
میتۆد لەسەر چوار بنەمای سەرەکی وەستاوە
سیستماتیک بوون: کارەکان بەپێی ڕیزبەندییەکی لۆژیکی و دیاریکراو دەکرێن، نەک بە شێوەی هەڕەمەکی و پەرتەوازە.
بابەتیبوون: هەوڵدەدات کاریگەریی بیروڕا و هەستی کەسیی توێژەر لەسەر ئەنجامەکان کەم بکاتەوە و پشت بە بەڵگەی بەرجەستە (evidence) ببەستێت.
پشتئەستووربوون بە بەڵگە: ئەنجامەکان لەسەر بنەمای داتای کۆکراوە لە ڕێگەی چاودێری، پێوانەکردن، یان تاقیکردنەوەوە بنیات دەنرێن، نەک لەسەر بنەمای بۆچوون و خەیاڵ.
توانای دووبارەکردنەوە: دەبێت میتۆدەکە ئەوەندە ڕوون بێت کە ئەگەر کەسێکی دیکە هەمان هەنگاوەکان جێبەجێ بکات، بگاتە هەمان ئەنجام یان ئەنجامێکی زۆر نزیک. ئەمەش گرنگترین خاڵە بۆ دڵنیابوون لە ڕاستیی دۆزینەوەیەک.
نموونەیەکی کرداری
با بڵێین دەمانەوێت بزانین ئایا خواردنەوەی قاوە یارمەتیی خوێندکاران دەدات بۆ ئەوەی تەرکیزیان باشتر بێت لە کاتی تاقیکردنەوەدا. لێرەدا میتۆدەکەمان بەم شێوەیە دادەڕێژین:
پرسیاری توێژینەوە: ئایا خواردنەوەی یەک کوپ قاوە پێش تاقیکردنەوە، کاریگەریی ئەرێنی لەسەر نمرەی خوێندکاران هەیە؟
داڕشتنی گریمانە (Hypothesis): "ئەو خوێندکارانەی پێش تاقیکردنەوە قاوە دەخۆنەوە، بە تێکڕا نمرەیەکی بەرزتر بەدەست دەهێنن بە بەراورد بەوانەی نایخۆنەوە."
دیزاینی میتۆد (چۆنیەتیی جێبەجێکردن):
بەشداربووان: ٤٠ خوێندکار هەڵدەبژێرین کە هەموویان لە هەمان ئاستی خوێندندان و لە ڕووی تەندروستییەوە هاوشێوەن.
دابەشکردن: بە شێوەی هەڕەمەکی، خوێندکارەکان دەکەین بە دوو گرووپەوە:
گرووپی A (گرووپی تاقیکاری): ٢٠ خوێندکار کە ٣٠ خولەک پێش تاقیکردنەوەکە، یەک کوپ قاوەیان پێدەدرێت.
گرووپی B (گرووپی کۆنترۆڵ): ٢٠ خوێندکار کە ٣٠ خولەک پێش تاقیکردنەوەکە، یەک کوپ قاوەی بێ کافایین (decaf) یان ئاویان پێدەدرێت، بەڵام پێیان دەوترێت کە قاوەیە. ئەمە بۆ ئەوەیە دڵنیا بین کاریگەرییەکە پەیوەندی بە کافایینەوە هەیە، نەک لایەنی دەروونیی خواردنەوەکە.
کۆنترۆڵکردنی گۆڕاوەکان: دڵنیا دەبینەوە کە هەردوو گرووپەکە لە هەمان ژووردا، لە هەمان کاتدا، و هەمان تاقیکردنەوە ئەنجام دەدەن. هەروەها دڵنیا دەبینەوە کە هەموویان بە باشی خەوتوون و نانی بەیانییان خواردووە.
کۆکردنەوەی داتا: دوای تاقیکردنەوەکە، نمرەی هەموو ٤٠ خوێندکارەکە کۆدەکەینەوە.
شیکردنەوەی داتا: تێکڕای نمرەی گرووپی A (قاوەخۆرەکان) و تێکڕای نمرەی گرووپی B (کۆنترۆڵ) بەراورد دەکەین.
دەرەنجام:
ئەگەر تێکڕای نمرەی گرووپی A بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزتر بوو، ئەوا دەتوانین بڵێین داتاکان پشتگیری لە گریمانەکەمان دەکەن.
ئەگەر جیاوازییەکی کەم هەبوو یان گرووپی B بەرزتر بوو، ئەوا گریمانەکەمان ڕەت دەکرێتەوە.
ئەم پرۆسە سیستماتیکە خودی میتۆدەکەیە. ڕێگەیەکی ڕوون و دووبارەبۆوەمان دایە بەر بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکەمان.
جیاوازیی نێوان میتۆد و میتۆدۆلۆژی
ئەم دوو زاراوەیە زۆرجار تێکەڵ دەکرێن، بەڵام جیاوازن:
میتۆد (Method): بریتییە لە ئامراز و هەنگاوە کردارییەکان کە بەکاریدەهێنیت. وەڵامی پرسیاری "چۆن؟" دەداتەوە. (بۆ نموونە: من میتۆدی تاقیکاریم بەکارهێنا، یان میتۆدی ڕاپرسی).
میتۆدۆلۆژی (Methodology): بریتییە لە فەلسەفە و ستراتیژی گشتی کە لەپشت هەڵبژاردنی میتۆدەکەتەوەیە. وەڵامی پرسیاری "بۆچی؟" دەداتەوە. (بۆ نموونە: بۆچی میتۆدی تاقیکاریت هەڵبژارد نەک چاوپێکەوتن؟ چونکە ئامانجی من دۆزینەوەی پەیوەندیی "هۆکار و دەرئەنجام" بوو، کە ئەم میتۆدە بۆی گونجاوە).
نموونەیەک بۆ ڕوونکردنەوە: وا دابنێ دەچیت بۆ گەشتێک. میتۆد بریتییە لەو ئۆتۆمبێلەی هەڵیدەبژێریت (بۆ نموونە، ئۆتۆمبێلی چوار تایە). میتۆدۆلۆژی بریتییە لەو هۆکارانەی وایان لێکردیت ئەو ئۆتۆمبێلە هەڵبژێریت (چونکە ڕێگاکە شاخاوییە و پێویستت بە ئۆتۆمبێلێکی بەهێزە).
جۆرە سەرەکییەکانی میتۆد
بە شێوەیەکی گشتی، میتۆدەکانی توێژینەوە دەکرێن بە سێ جۆری سەرەکییەوە:
میتۆدی چەندێتی (Quantitative): مامەڵە لەگەڵ ژمارە و داتای ئاماری دەکات. ئامانجی پێوانەکردن، دۆزینەوەی پەیوەندیی ئاماری، و گشتاندنی ئەنجامەکانە بۆ کۆمەڵگایەکی گەورەتر. (وەک: ڕاپرسی، تاقیکردنەوە).
میتۆدی چۆنێتی (Qualitative): مامەڵە لەگەڵ وشە، مانا، و تێگەیشتنی قووڵ دەکات. ئامانجی لێکۆڵینەوەی قووڵە لە دیاردەکان لە چوارچێوەی سروشتیی خۆیاندا. (وەک: چاوپێکەوتنی قووڵ، توێژینەوەی حاڵەت).
میتۆدی تێکەڵ (Mixed-Method): هەردوو جۆری چەندێتی و چۆنێتی پێکەوە بەکاردەهێنێت بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنێکی هەمەلایەنە و فراوانتر.
کۆبەند
لە کۆتاییدا، میتۆد تەنها کۆمەڵێک ڕێکاری وشک و بێزارکەر نییە، بەڵکو ئەو چوارچێوە عەقڵانییەیە کە ڕێگە بە مرۆڤ دەدات بە شێوەیەکی ڕێکخراو و باوەڕپێکراو لە جیهان تێبگات. میتۆد زمانێکی هاوبەشە لە نێوان زانایاندا کە ڕێگەیان پێدەدات کارەکانی یەکتر تاقی بکەنەوە، پشتڕاستی بکەنەوە، و لەسەری بنیات بنێن. بەبێ میتۆد، زانین دەبێتە بیروڕای کەسی، بەڵام بەهۆی میتۆدەوە، زانین دەبێتە سامانێکی هاوبەشی مرۆڤایەتی کە بە بەردەوامی گەشە دەکات و پشت بە بەڵگەی پتەو دەبەستێت. تێگەیشتن لە چییەتی و چۆنیەتیی میتۆد، کلیلی تێگەیشتنە لە خودی پرۆسەی زانست.
15 بینین
