ناوه‌ڕۆك
ناساندن
چۆنێتی بەرزکردنەوەی ئاستی زیرەکیت (بە عەرەبی: كيفية رفع ذكاء، بە ئینگلیزی: How to raise intelligence)، هەرچەندە ئاستی زیرەکی بەرز تاکە هۆکار نییە کە زیرەکی دیاری دەکات، بەڵام پێوەرێکی باو و ئاساییە کە بەکاردێت بۆ وەسفکردنی توانای کەسێک لە ژیاندا و دەستنیشانکردنی هەندێک کەمئەندامی هزری. توێژینەوەکان ڕێگەی جۆراوجۆر پێشنیار دەکەن بۆ پەرەپێدانی هەندێک لە کارامەیی هەرە گرنگ کە لە ڕێگەی تاقیکردنەوەی ئاستی زیرەکییەوە دەپێورێت.
ئاستی ئای کیو (IQ) چییە؟
ئای کیو کورتکراوەی بەشە زیرەکییە، پێوەرێکە بۆ توانای دەروونی کەسێک و چۆنێتی بەراوردکردنی لەگەڵ توانای هاوتەمەنەکانی. ئەم پێوانەیە لە ساڵانی ١٩٠٠ لەلایەن دەروونناسێکی فەرەنسی بە ناوی ئەلفرێد بینێت بەناوبانگ بوو. ئاستی زیرەکی کەسێک بە بەکارهێنانی تاقیکردنەوە ستانداردەکان دەپێورێت کە لەلایەن دەروونناسە مۆڵەتپێدراوەکانەوە بەڕێوەدەبرێت. کاتێک زۆر کەس تاقیکردنەوەکە ئەنجام دەدەن، دەتوانرێت نمرەی هەر کەسێک بەراورد بکرێت لەگەڵ باقی نمرەکان. تاقیکردنەوە باوەکانی ئاستی زیرەکی ستانداردکراو بریتین لە:
- پێوەرەکانی زیرەکی وێکسلەر بۆ منداڵان (WISC-V)
- پێوەرەکانی زیرەکی وێکسلەر بۆ گەورەساڵان (WAIS-IV)
- تەرازووی زیرەکی ستانفۆرد-بینێت، چاپی پێنجەم (SB5)
ئایا ئاستی زیرەکیت زیرەکی دیاری دەکات؟
ئاستی زیرەکی تۆ توانای ئیستدلالکردنت دەپێوێت، لەگەڵ شتەکانی وەک بینینی فەزایی، بیرەوەری و شیکاری چەندایەتی. لە کاتێکدا ئەمانە دەتوانن نیشاندەری گرنگی زیرەکی بن، بەڵام تەنها ئەوان نین. جگە لەوەش زیرەکی مەعریفی بە تەنیا تاکە پێشبینیکەر نییە بۆ زیرەکی یان سەرکەوتنی مرۆڤ لە ژیاندا. بۆ نموونە لێکۆڵینەوەکان دەریدەخەن کە تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی داهێنان بە باشی ناپێون. هەروەها زیرەکی سۆزداری و بیرکردنەوەی ڕەخنەیی ناپێون. ئەمانە هەموو ئەو هۆکارانەن کە دەتوانن کاریگەرییەکی بەرچاویان هەبێت لەسەر دەستکەوتەکانی مرۆڤ لە ژیاندا.
چەندین هۆکاری بایۆلۆژی و کۆمەڵایەتی و ژینگەیی دەتوانن دیاری بکەن کە چۆن کەسێک دەتوانێت لە تاقیکردنەوەی ئاستی زیرەکیدا لە هەر کاتێکی دیاریکراودا نمرەی بەدەستهێناوە و ژیانی کەسێک چۆن دەربچێت بەبێ گوێدانە پێوانەکردنی ئاستی زیرەکی. ئەمەش تەندروستی کەسەکە، مێژووی بۆماوەیی، باری کۆمەڵایەتی یان ئابووری، دەستڕاگەیشتن بە خوێندن و زۆر شتی تر دەگرێتەوە. بەڵام پزیشکان دەتوانن پێوانەکانی ئاستی زیرەکی وەک هەنگاوی یەکەم بۆ دەستنیشانکردنی هەندێک حاڵەتی تەندروستی دەروونی و کەمئەندامی فێربوون بەکاربهێنن.
ئەو چالاکییانەی کە دەتوانن ئاستی زیرەکیت بەرز بکەنەوە
تاقیکردنەوەی ئاستی زیرەکیت دەتوانێت نیشاندەرێکی بەسوود بێت بۆ زیرەکیت. بەڵام ئەو کردارانەی کە ئەنجامی دەدەیت و هەوڵەکانت بە درێژایی ژیان دەتوانن بەهەمان شێوە گرنگ بن. بەڵام ئەگەر بتەوێت ئاستی زیرەکیت بەرز بکەیتەوە، سەرچاوەی متمانەپێکراوی توێژینەوە دەریدەخات کە ئەنجامدانی ڕاهێنان بە بەردەوامی لە بوارە جیاوازەکاندا کە بە تاقیکردنەوەکانی ئاستی زیرەکی پێوانە دەکرێن، ڕەنگە بتوانێت نمرەکانت بەرز بکاتەوە. کۆمەڵێک چالاکی هەن کە ڕەنگە یارمەتیت بدەن لە بوارە جیاوازەکاندا وەک ئیستدلالکردن، پلاندانان، چارەسەرکردنی کێشەکان و زۆر شتی تر باشتر بکەیت.
کۆمەڵێک چالاکی بۆ یارمەتیدانی ئاستی زیرەکی
یەکەم/ چالاکییەکانی بیرەوەری
چالاکییەکانی بیرەوەری تەنها بیرەوەری باشتر ناکەن بەڵکو دەتوانن توانای ئیستدلال و زمانیش بەرز بکەنەوە. لە ڕاستیدا یارییەکانی بیرەوەری لە توێژینەوەکاندا بەکارهێنراون بۆ لێکۆڵینەوە لەوەی کە چۆن بیرەوەری پەیوەندی بە زمان و زانینی شتەکانەوە هەیە یان تێگەیشتنی کەسێک لە شتێکی فیزیکی عەقڵ و زمان هەردووکیان وەک پێوەرێکی زیرەکی بەکاردەهێنرێن، واتە چالاکییەکانی یادەوەری دەتوانن بەردەوام بن لە پەرەپێدانی زیرەکی. ئەو چالاکییانەی کە ڕاهێنانی بیرەوەرییان تێدایە بریتین لە:
- یاری ڕێکخستنی وێنەی پوزەڵ سەرچاوەی متمانەپێکراو
- جۆرێك یاری یان خشتەی دۆزینەوەی وشە، ئەمەش خشتەیە یان یاریە بۆ بەهێز بوونی مێشکە
- یاری کارتی تەرکیز، یان هاوتاکردنی کارت
- sudoku
دووەم/ چالاکییەکانی کۆنترۆڵکردنی جێبەجێکار
کۆنترۆڵی جێبەجێکار بریتییە لە توانای کۆنترۆڵکردنی چالاکییە مەعریفییە ئاڵۆزەکان و ئەرکە پلە باڵاکان، وەک بڕیاردان، ئاراستەکردنی سەرنج و ڕێکخستن و بەڕێوەبردنی ئەرکەکان. کۆنترۆڵی جێبەجێکار بەشێکە لە ئەرکی جێبەجێکردن، کە بەڕێوەبردن و ڕێکخستنی جێبەجێکاری لەخۆدەگرێت.
سێیەم/ کارامەیی پەیوەندیدار
تیۆری چوارچێوەی پەیوەندی (RFT) پەیوەندی بە ناسینی مرۆڤ و گەشەکردنی زمانەوە هەیە لە ڕێگەی پەیوەندییە پەیوەندیدارەکانەوە. تیۆری چوارچێوەی پەیوەندیدار دەڵێت کە بلۆکی بنیاتنانی زمانی مرۆڤ و مەعریفی باڵا پەیوەندیدارە، واتە توانای مرۆڤ بۆ دروستکردنی پەیوەندی دوو ئاراستەیی لە نێوان شتەکاندا. توێژینەوەکانی ساڵی ٢٠١٦ دەنگدانەوەی توێژینەوە کۆنەکانە کە ئاماژە بەوە دەکەن کە بەکارهێنانی RFT وەک دەستێوەردانێک دەتوانێت نمرەکانی ئاستی زیرەکی لە منداڵاندا بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر بکات. هەمان توێژینەوە دەریخست کە منداڵان توانای ئیستدلالکردنی زارەکی و ژمارەیییان باشتر بووە دوای دەستێوەردانی RFT.
چوارەم/ ئامێرە میوزیکییەکان
توێژینەوەیەک دەریخستووە کە لە هەفتەیەکدا بۆ ماوەی تەنها ٧٥ خولەک لە وانەکانی مۆسیقادا بەشداربە ئەوا نمرەی ئاستی زیرەکی لە منداڵانی تەمەنی پێش قوتابخانەدا بە شێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات. هەروەها توێژینەوەیەکی نوێ لە ساڵی ٢٠٢١ دەریخستووە کە ڕاهێنانی مۆسیقای ئامێرەکان ڕەنگە هەندێک لە کارکردنی جێبەجێکار لە منداڵانی تەمەن ٦-٧ ساڵدا باشتر بکات. هەروەها گەورەکانیش دەتوانن سوود لە ڕاهێنانی مۆسیقا وەربگرن. بەڵام ئاگاداربە تەنها گوێگرتن لە مۆسیقا سوودی هەیە، دەبێت مۆسیقاش بژەنیت. توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٨ دەریخستووە کە ژینگەیەکی دەوڵەمەندکراوی مۆسیقا دەتوانێت نمرەی زیرەکی زارەکی منداڵان باشتر بکات.
پێنجەم/ زمانی نوێ
نابێت جێگەی سەرسوڕمان بێت کە فێربوونی چەندین زمان سوودی هەیە بۆ مێشکی مرۆڤ و تا زووتر فێری زمان بیت باشترە. بەڵام لەوانەیە ئەو تەمەنەی کە فێری زمانێکی نوێ دەبیت، ئەوە دیاری بکات کە ئایا ئەو پراکتیزەیە یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی زیرەکیت یان نا. توێژینەوەیەک لە ساڵی ٢٠٢٠ دەریخستووە کە ئەو گەورەساڵانەی کە ١١ هەفتە ڕاهێنانی زمانیان کردووە، ئەوا نمرەی زیرەکییان باشتر نەبووە.
بەڵام توێژینەوەیەکی ئەم دواییە Trusted Source لێکۆڵینەوەی لە پەیوەندی نێوان فێربوونی زمانی سەرەتایی و ئاستی زیرەکی کردووە. ئەنجامەکان ئاماژەیان بەوە کردووە کە فێربوونی زمان لە ڕێگەی قسەکردن و کارلێککردنەوە لە ١٨ بۆ ٢٤ مانگ زۆرترین سوودی هەبووە بۆ دەرئەنجامە مەعریفیەکان.
ئەو چالاکییانەی کە ئاستی زیرەکیت بەرز ناکەنەوە
هەرچەندە چەند چالاکییەکی زۆر هەن کە دەتوانیت لە ڕۆژێکدا چێژیان لێ وەربگریت حەزت لێیان بێت بەڵام سوودیشییان نییە بۆ بەرزکردنەوەی نمرەی ئاستی زیرەکیت، وەک:
- زۆر خواردنی ڤیتامینەکان
- ڕاهێنان بۆ تاقیکردنەوەی ئای کیو (IQ) واتا ئاستی زیرەکی
بەگشتی ئەم جۆرە چالاکییانە زۆر کەم کاردەکەن بۆ یارمەتیدانی پەرەپێدانی ئەو لێهاتووییانەی کە پێویستن بۆ باشترکردنی نمرەی ئاستی زیرەکیت. بەڵکو پێویستە سەرنجت لەسەر ئەو چالاکییانە بێت کە فێری کارامەییەکانی مێشکت دەکەن کە پەیوەندییان بە زیرەکی شلە و بلورییەوە هەیە، کە زیرەکی شلە پەیوەندی بە ئیستدلالکردنی ئەبستراکتەوە هەیە، هەروەها لە هەمان کاتدا زیرەکی بلوری پەیوەستە بە پەرەپێدانی کارامەیی فیکرییەوە.
