ناوهڕۆك
ناساندن
کاتی گشتگیری هەماهەنگ یان (UTC) (بە ئینگلیزی: Coordinated Universal Time، بە عەرەبی: توقيت عالمي منسق) ستانداردی سەرەکی کاتییە کە کات و کاتژمێری جیهان ڕێکدەخات. بە شێوەیەکی کاریگەر جێنشینی کاتی مامناوەندیی گرینویچە (GMT). هەماهەنگی گواستنەوەی کات و فرێکوێنسی لە سەرانسەری جیهان لە ١ی کانوونی دووەمی ١٩٦٠ دەستی پێکرد. UTC بۆ یەکەمجار بە فەرمی وەک پێشنیاری CCIR 374، ستاندارد-فرێکوێنسی و کات-سیگناڵ، لە ساڵی ١٩٦٣ پەسەندکرا، بەڵام کورتکراوەی فەرمی (UTC) و ناوی فەرمی ئینگلیزی کاتی گشتگیری هەماهەنگ (لەگەڵ هاوتای فەرەنسی) تا ساڵی ١٩٦٧ دانەنرابوو.
سیستەمەکە چەندین جار ڕێکخراوە، لەنێویاندا ماوەیەکی کورت کە لەم ماوەیەدا سیگناڵە ڕادیۆییەکانی هەماهەنگی کات هەردوو UTC و کاتی ئەتۆمی هەنگاودار (SAT)ـیان پەخش دەکرد پێش ئەوەی UTC نوێ لە ساڵی ١٩٧٠ پەسەند بکرێت و لە ساڵی ١٩٧٢ جێبەجێ بکرێت. لەم پێشنیارەی CCIR 460دا هاتووە کە (ئـ) فرێکوێنسیی هەڵگر و مەودای کات دەبێت بە بەردەوامی بمێنێتەوە و دەبێت لەگەڵ پێناسەی چرکەی SI بگونجێت؛ (ب) ڕێکخستنی هەنگاوەکان، کاتێک پێویست بوو، دەبێت بە تەواوی ١ چرکە بێت بۆ پاراستنی ڕێککەوتنی نزیکەیی لەگەڵ یونێڤێرساڵ. کۆنفرانسی گشتیی کێش و پێوانەکان بڕیارنامەیەکی پەسەند کرد بۆ گۆڕینی (UTC) بە سیستەمێکی نوێ کە تا ساڵی ٢٠٣٥ چرکەی بازدان لەناو دەبات.
وەشانی ئێستای UTC بە پێشنیاری یەکێتیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان (ITU-R TF.460-6)، دەردانی فرێکوێنسی ستاندارد و نیشانەی کاتی، پێناسە کراوە و لەسەر بنەمای کاتی ئەتۆمی نێودەوڵەتی (TAI) دامەزراوە لەگەڵ چرکەی کزی زیادکراو لە مەودای ناڕێک، بۆ قەرەبووکردنەوەی جیاوازی کەڵەکەبووی نێوان TAI و کاتی خولانەوەی زەوی. چرکەی بازدان بەپێی پێویست زیاد دەکرێت بۆ ئەوەی UTC لە ماوەی ٠.٩ چرکەدا لە کاتی گشتگیردا بمێنێتەوە.
بەکارهێنانەکانی
ناوچەی کاتیی ڕۆژاواترینی زەوی UTC−12 بەکاردەهێنێت، دوانزە کاتژمێر لە UTC دوورە؛ ناوچەی کاتیی ڕۆژهەڵاتترین UTC+14 بەکاردەهێنێت، کە چواردە کاتژمێر لە پێش UTC دایە. لە ساڵی ١٩٩٥، نەتەوەی دوورگەیی کیریباتی لە UTC−10ـەوە خۆی گواستەوە بۆ UTC+14 بۆ ئەوەی کیریباتی هەموویان لە یەک ڕۆژدا بن. UTC لە زۆرێک لە ستانداردەکانی ئینتەرنێت و وێبی جیهانیدا بەکاردەهێنرێت. پرۆتۆکۆڵی کاتی تۆڕ (NTP) کە بۆ هاوکاتکردنی کاتژمێرەکانی کۆمپیوتەرەکان لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە داڕێژراوە، زانیاری کات لە سیستەمی UTC دەگوازێتەوە. ئەگەر تەنها وردبینی میلی چرکە پێویست بێت، ئەوا کڕیارەکان دەتوانن UTCی ئێستا لە ژمارەیەک سێرڤەری فەرمی UTCی ئینتەرنێت بەدەست بهێنن. بۆ وردبینی ژێر مایکرۆچرکە، کڕیارەکان دەتوانن کات لە سیگناڵەکانی مانگی دەستکردەوە بەدەست بهێنن.
هەروەها UTC ستانداردی کاتە کە لە فڕۆکەوانیدا بەکاردەهێنرێت، بۆ نموونە بۆ پلانی فڕین و کۆنترۆڵکردنی هاتوچۆی ئاسمانی. پێشبینی کەشوهەوا و نەخشەکان هەموویان UTC بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی سەرلێشێواوی لە ناوچە کاتییەکان و کاتی ڕۆژدا ڕوونەدات. هەروەها وێستگەی بۆشایی ئاسمانی نێودەوڵەتی UTC وەک ستانداردی کات بەکاردەهێنێت. زۆرجار بەڕێوەبەرانی ڕادیۆیی ئاماتۆر پەیوەندییە ڕادیۆییەکانیان لە UTCدا ڕێکدەخەن، چونکە دەتوانرێت گواستنەوەکان لەسەر هەندێک فرێکوێنسی لە زۆر ناوچەی کاتییدا هەڵبگیرێن و وەک یەک بن.
میکانیزم
UTC کات دابەش دەکات بەسەر ڕۆژ و کاتژمێر و خولەک و چرکەدا. ڕۆژەکان بە شێوەیەکی ئاسایی بە بەکارهێنانی ساڵنامەی زایینی دەناسرێنەوە، بەڵام ژمارەکانی ڕۆژەکانی جولیان دەتوانرێت بەکاربهێنرێت. هەر ڕۆژێک ٢٤ کاتژمێری تێدایە و هەر کاتژمێرێک ٦٠ خولەکی تێدایە. ژمارەی چرکەکان لە خولەکێکدا بەزۆری ٦٠ چرکەیە، بەڵام لەگەڵ ناوبەناو بازدانێکی چرکە، لەوانەیە لەبری ئەوە ٦١ یان ٥٩ بێت. بەم شێوەیە لە پێوەرە کاتییەکەی UTCدا، دووەم و هەموو یەکەکانی کاتیی بچووکتر (میلی چرکە، مایکرۆ چرکە و هتد) ماوەی بەردەوامیان هەیە، بەڵام خولەک و هەموو یەکە کاتییە گەورەکان (کاتژمێر، ڕۆژ، هەفتە و چەندانی تر) ماوەی بەردەوامیان هەیە تەنیا لە ماوەی گۆڕاودا.
نزیکەی هەموو ڕۆژەکانی UTC بە تەواوی ٨٦.٤٠٠ چرکەی SI لەخۆدەگرن کە بە تەواوی ٦٠ چرکەیە لە هەر خولەکێکدا. ناوبەناو کۆتا خولەکی ڕۆژێکی UTC ڕێکدەخرێت بۆ ئەوەی ٦١ چرکەی هەبێت. چرکەی زیادە پێی دەوترێت چرکەی بازدان. لە ساڵی ١٩٧٢ـەوە، UTC بە کەمکردنەوەی چرکە بازدانییە کەڵەکەبووەکان لە کاتی ئەتۆمیی نێودەوڵەتی (TAI) هەژمار دەکرێت، کە پێوەرێکی کاتیی کۆئۆردینیتە و بەدواداچوون بۆ کاتێکی گونجاو لەسەر ڕووی سووڕاوەی زەوی دەکات. بۆ ئەوەی نزیکبوونەوەیەکی نزیک لە UT1 بپارێزرێت، UTC ناوبەناو نابەردەوامی هەیە کە لە ئەرکێکی هێڵی TAIـەوە دەگۆڕێت بۆ کارکردێکی تر. ئەم پچڕانانە لە شێوەی چرکەی کزیدا دەبن و لە UTC تەنها لە کۆتایی مانگی حوزەیران یان کانوونی دووەمدا ڕوویانداوە.
ناتوانرێت ئەو ماوەیە وردەی کە لە نێوان دوو مۆری کاتی UTC تێپەڕیوە حیساب بکرێت بەبێ ئەوەی ڕاوێژ بە خشتەیەک بکرێت کە نیشان بدات چەند چرکەی بازدان لەو ماوەیەدا ڕوویداوە. واتە، ناتوانرێت ماوەی وردیی نێوان کاتێک کە لە داهاتوودا کۆتایی دێت و لەوانەیە ژمارەیەکی نادیار لە چرکەی بازدان لەخۆبگرێت (بۆ نموونە، ژمارەی چرکەکانی TAI لە نێوان "ئێستا" و کاتژمێری ٢٣:٥٩:٥٩ی ڕۆژی ٣١-١٢-٢٠٩٩ هەژمار بکرێت). بۆیە زۆرێک لە بەکارهێنانە زانستییەکان کە پێویستیان بە پێوانەکردنی وردی نێوانە درێژەکان (چەند ساڵە) هەیە لەبری ئەوە TAI بەکاردەهێنن. TAI بە شێوەیەکی باو لەلایەن ئەو سیستەمانە بەکاردەهێنرێت کە ناتوانن بەرگەی چرکەی بازدان بگرن. هەروەها کاتی GPS هەمیشە بە تەواوی ١٩ چرکە لە دوای TAI دەمێنێتەوە.
