ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (بە ئینگلیزی: United States of America)، کۆمارێکی دەستووری فیدراڵییە کە لە پەنجا ویلایەت و یەک ھەرێمی فیدراڵ پێکھاتووە، زۆربەی خاکی ئەم وڵاتە لە ناوەندی ئەمریکای باکووردایە، ٤٨ ویلایەت و واشنتۆنی پایتەخت دەکەونە نێوان ئۆقیانووسی ئارام و ئۆقیانووسی ئەتڵەسی، لە باکوورەوە لەگەڵ کەنەدا و لە باشوورەوە لەگەڵ مەکسیکدا ھاوسنوورە، ویلایەتی ئالاسکا دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای کیشوەری ئەمریکای باکوور، هەروەها ویلایەتی ھاوای کۆمەڵە دوورگەیەکە لە ناوەڕاستی زەریای هێمن، هەروەها کۆمەڵێک زەوی و دوورگە لە کاریبی و زەریای هێمن لەخۆدەگرێت.
جەنگی سارد
دوای جەنگی جیهانیی دووەم، ئەمریکا وەک یەکێک لە دوو زلهێزە باڵادەستەکە دەرکەوت، یەکێتیی سۆڤیەت ئەوی دیکە بوو. ئەنجوومەنی پیرانی ئەمریکا بە دەنگدانی دوولایەنە بەشداریکردنی ئەمریکای لە نەتەوە یەکگرتووەکان پەسەند کرد، ئەمەش وەرچەرخانێک بوو لە گۆشەگیریی کۆنی ئەمریکا بەرەو زیادکردنی بەشداریکردنی نێودەوڵەتی. ئامانجی سەرەکی ئەمریکا لە ساڵانی ١٩٤٥-١٩٤٨ ڕزگارکردنی ئەورووپا بوو لە وێرانکارییەکانی جەنگی جیهانیی دووەم و کۆنتڕۆڵکردنی فراوانبوونی کۆمۆنیزم کە یەکێتیی سۆڤیەت نوێنەرایەتی دەکرد. سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا لە سەردەمی جەنگی سارددا لە دەوری پشتیوانی ئەورووپای ڕۆژاوا و ژاپۆن لەگەڵ سیاسەتی خۆگرتن بنیات نرا و بڵاوبوونەوەی کۆمۆنیزمی ڕاگرت. ئەمریکا پەیوەندی بە شەڕەکانی کۆریا و ڤێتنامەوە کرد و حکوومەتە چەپەکانی جیهانی سێهەمی ڕووخاند بۆ ئەوەی هەوڵی ڕاگرتنی تەشەنەسەندنەکەی بدات.
دوکتۆرینی ترومان لە ساڵی ١٩٤٧ هاوکاری سەربازی و ئابووری پێشکەش بە یۆنان و تورکیا کرد بۆ بەرپەرچدانەوەی مەترسی فراوانبوونی کۆمۆنیستەکان لە باڵکان. لە ساڵی ١٩٤٨ ئەمریکا بەرنامەکانی یارمەتی دارایی پارچە پارچەی بە پلانێکی گشتگیر مارشالی گۆڕی، کە پارەی دەخستە ناو ئابووری ئەورووپای ڕۆژاوا و بەربەستە بازرگانییەکانی لابرد، لە هەمان کاتدا پراکتیکەکانی بەڕێوەبردنی بازرگانی و حکوومەتەکانی مۆدێرن کرد. بودجەی ئەم پلانە بە بڕی ١٣ ملیار دۆلار لە چوارچێوەی بەرهەمی ناوخۆیی ئەمریکادا بوو کە لە ساڵی ١٩٤٨دا ٢٥٨ ملیار دۆلار بوو و جگە لەو ١٢ ملیار دۆلارەی ئەمریکا بوو کە لە نێوان کۆتایی شەڕ و دەستپێکردنی پلانی مارشالدا بە ئەورووپای دا. جۆزێف ستالین سەرۆکی دەوڵەتی سۆڤیەت ڕێگری لە بەشداریکردنی دەوڵەتە مانگی دەستکردەکانی کرد و لەو کاتەوە ئەورووپای ڕۆژهەڵات کە ئابوورییە ناکارامە ناوەندەکانی هەبوو، لە ڕووی گەشەسەندن و خۆشگوزەرانی ئابوورییەوە زیاتر و زیاتر دوای ئەورووپای ڕۆژاوا کەوت و پاشەکشەی کرد. لە ساڵی ١٩٤٩ ئەمریکا بە ڕەتکردنەوەی سیاسەتی درێژخایەنی نەبوونی هاوپەیمانی سەربازی لە سەردەمی ئاشتیدا، هاوپەیمانی ڕێکخراوی پەیمانی باکووری ئەتڵەسی (ناتۆ)ی پێکهێنا. لە بەرانبەردا سۆڤیەتەکان پەیمانی وارشۆیان پێکهێنا لە دەوڵەتە کۆمۆنیستەکان، کە بووە هۆی "پەردەی ئاسن".
لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٤٩ سۆڤیەت یەکەم چەکی ئەتۆمی خۆی تاقیکردەوە، بەمەش مەترسی شەڕکردن زیاتر بوو. بەڵام هەڕەشەی لەناوبردنی دڵنیایی یەکتر، ڕێگری لە هەردوو زلهێزەکە کرد لە شەڕی ئەتۆمی، و لە ئەنجامدا شەڕی بە وەکالەت بە تایبەت لە کۆریا و ڤێتنام ڕوویدا، کە تێیدا هەردوو لایەن ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی یەکتر نەبوونەوە. سەرۆک دوایت دی ئایزنهاوەر کە لە ساڵی ١٩٣٢ـەوە بە یەکەم سەرۆکی کۆمارییەکان هەڵبژێردرا، کاریگەرییەکی بەردەوامی لەسەر ژیان و سیاسەتی ئەمریکا هەبوو. کۆتایی بە جەنگی کۆریا هێنا، و خۆی لە هەر ململانێیەکی گەورەی دیکە بەدوور گرت. خەرجییە سەربازییەکانی کەمکردەوە بە پشتبەستن بە تەکنەلۆژیای زۆر بەرز، وەک چەکی ئەتۆمی کە لەلایەن فڕۆکەی بۆمبڕێژکەری دوور مەودا و مووشەکی نێوان کیشوەرەکانەوە هەڵدەگیرا. پشتگیرییەکی بەهێزی لە هاوپەیمانی ناتۆ کرد و هاوپەیمانی دیکەی بە درێژایی هێڵە هاوشێوەکان دروستکرد، بەڵام زۆر کاریگەر نەبوون.
دوای مردنی ستالین لە ساڵی ١٩٥٣، ئایزنهاوەر کاری کرد بۆ بەدەستهێنانی پەیوەندی دۆستانەتر لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت. لە ناوخۆدا، کۆتایی بە مەکارتیزم هێنا، بەرنامەی ئاسایشی کۆمەڵایەتی فراوانتر کرد و سەرۆکایەتی دە ساڵ لە کۆمەڵگەی دوولایەنەی کرد. بە وریاییەوە مافە مەدەنییەکانی بەرەوپێش دەبرد، و کاتێک کێشە لەسەر یەکگرتنی ڕەگەزی لە لیتل ڕۆک لە ویلایەتی ئەرکانساس مەترسی لەسەر بوو، سوپای نارد. بازدانێکی چاوەڕواننەکراوی تەکنەلۆژیای ئەمریکی لەلایەن سۆڤیەتەکانەوە لە ساڵی ١٩٥٧ لەگەڵ سپۆتنیک کە یەکەم مانگی دەستکردی زەوی بوو، دەستی بە پێشبڕکێی بۆشایی ئاسمان کرد، کە لە ساڵی ١٩٦٩ لەلایەن ئەمریکییەکانەوە سەرکەوتنی بەدەستهێنا کاتێک ئەپۆلۆ ١١ کەشتیوانی ئاسمانی لەسەر مانگ نیشتەوە.
توڕەیی لە لاوازییەکانی پەروەردەی ئەمریکا بووە هۆی پشتگیرییەکی بەرفراوانی فیدراڵی بۆ پەروەردە و لێکۆڵینەوەی زانستی. لە دەیەکانی دوای جەنگی جیهانیی دووەم، ئەمریکا بووە کاریگەرییەکی جیهانی لە کاروباری ئابووری، سیاسی، سەربازی، کولتووری و تەکنەلۆژیادا. لە ساڵی ١٩٦٠ جۆن ئێف کێنێدی بە سەرۆک هەڵبژێردرا و ئیدارەکەی خێرابوونی ڕۆڵی وڵاتەکەی لە پێشبڕکێی بۆشایی ئاسمان و پەرەسەندنی ڕۆڵی ئەمریکا لە جەنگی ڤێتنام و داگیرکردنی کەنداوی بەرازەکان و قەیرانی مووشەکی کوبا و زیندانیکردنی مارتن لوتێر کینگ جونیۆر لە کاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنی بیرمینگهام بینی. سەرۆک کێنێدی لە ٢٢ی تشرینی دووەمی ١٩٦٣ تیرۆرکرا و گەلی تووشی شۆکێکی قووڵ کرد.
کۆمەڵگەی گەورە
سەرۆک لیندۆن بی جۆنسۆن لە ناوەڕاستی شەستەکاندا پەسەندکردنی بەرنامەکانی کۆمەڵگەی گەورەی لە کۆنگرێسدا مسۆگەر کرد. ئەوان بریتی بوون لە مافە مەدەنییەکان، کۆتاییهێنان بە جیاکاری یاسایی، ئاگاداریی تەندروستی، درێژکردنەوەی خۆشگوزەرانی، یارمەتی فیدراڵی بۆ پەروەردە لە هەموو ئاستەکاندا، یارمەتییەکان بۆ هونەر و زانستە مرۆییەکان، چالاکیی ژینگەیی و زنجیرەیەک بەرنامە کە بۆ سڕینەوەی هەژاری. جۆنسۆن لە ساڵی ١٩٦٤دا لە هەڵبژاردنەکاندا لە دژی باری گۆڵد واتەری کۆنەپەرست دۆڕا، بەڵام کۆمارییەکان لە ساڵی ١٩٦٦دا گەڕانەوە و لە ساڵی ١٩٦٨دا ڕیچارد نیکسۆنیان هەڵبژارد. نیکسۆن تا ڕادەیەکی زۆر بەردەوام بوو لە بەرنامەکانی ڕێککەوتنی نوێ و کۆمەڵگەی گەورە کە بە میرات بوو؛ کاردانەوەی کۆنەپەرستانە لەگەڵ هەڵبژاردنی ڕۆناڵد ڕیگان لە ساڵی ١٩٨٠دا دێت. لەم نێوەندەدا، گەلی ئەمریکا کۆچێکی گەورەی لە کێڵگەکانەوە بۆ شارەکان تەواو کرد و قۆناغێکی فراوانبوونی ئابووری بەردەوامی ئەزموون کرد.
بزووتنەوەی مافەکانی هاوڵاتی
لە کۆتاییەکانی پەنجاکانی سەدەی ڕابردووەوە، ڕەگەزپەرستی دامەزراوەیی لە سەرانسەری ئەمریکا، بەڵام بە تایبەتی لە باشوور، زیاتر لەلایەن بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکانی پەرەسەندووەوە تووشی ڕووبەڕووبوونەوە بووەوە. چالاکییەکانی سەرکردەکانی ئەفریقایی-ئەمریکی ڕۆزا پارکس و مارتن لوتێر کینگ جونیۆر بووە هۆی بایکۆتکردنی پاسەکانی مۆنتگۆمێری کە بزووتنەوەکە دەستیپێکرد. بۆ ساڵانێک ئەمریکییە ئەفریقییەکان تووشی توندوتیژی بووبوونەوە بەڵام هەنگاوی گەورەیان بەرەو یەکسانی بەدەست دەهێنا بە بڕیارەکانی دادگای باڵا، لەوانە براون دژی دەستەی پەروەردە و خۆشەویستی دژی ڤێرجینیا، یاسای مافە مەدەنییەکانی ساڵی ١٩٦٤، یاسای مافی دەنگدان لە ساڵی ١٩٦٥، و یاسای نیشتەجێکردنی دادپەروەرانەی ساڵی ١٩٦٨ کە کۆتایی بە یاساکانی جیم کرۆ هێنا کە جیاکاری ڕەگەزی لە نێوان سپیپێست و ڕەشپێستەکاندا یاسایی کردبوو.
مارتن لوتێر کینگ کە لە ساڵی ١٩٦٤ خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی بەدەستهێنا بەهۆی هەوڵەکانی بۆ بەدەستهێنانی یەکسانی ڕەگەزەکان، بەڵام لە ساڵی ١٩٦٨ تیرۆرکرا. دوای مردنی کەسانی دیکە سەرکردایەتی بزووتنەوەکەیان کرد، دیارترینیان ژنەکەی کینگ بوو، کۆریتا سکۆت کینگ، کە هەروەها وەک هاوسەرەکەی لە دژایەتی شەڕی ڤێتنام و لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ژنان چالاک بوو.
سەرهەڵدانی کۆنەپەرستی و کۆتایی هاتنی شەڕی سارد
ڕۆناڵد ڕیگان بە هەڵبژاردنە زەبەلاحەکانی ساڵی ١٩٨٠ و ١٩٨٤، ڕێکخستنەوەیەکی سیاسی گەورەی بەرهەمهێنا. سیاسەتە ئابوورییەکانی ڕیگان (کە ناوی لێنراوە "ڕیگانۆمیکس") و جێبەجێکردنی یاسای باجی بوژانەوەی ئابووری لە ساڵی ١٩٨١ ڕێژەی باجی پەراوێزی سەرەوەی لە ٧٠% بۆ ٢٨% لە ماوەی حەوت ساڵدا دابەزاند. ڕیگان بەردەوام بوو لە بچووککردنەوەی باج و ڕێکخستنی حکوومەت. ئەمریکا لە ساڵی ١٩٨٢دا تووشی پاشەکشە بوو، بەڵام پێوەرە نەرێنییەکان پێچەوانە بووەوە، لەگەڵ دابەزینی ڕێژەی هەڵاوسان لە ١١% بۆ ٢%، ڕێژەی بێکاری لە ١٠.٨% لە کانوونی دووەمی ١٩٨٢ بۆ ٧.٥% لە تشرینی دووەمی ١٩٨٤ دابەزی، و ڕێژەی گەشەی ئابووری لە ٤.٥% بۆ ٧.٢% بەرزبووەتەوە.
ڕیگان فەرمانی کۆکردنەوەی سوپای ئەمریکای دەرکرد و کورتهێنانی بودجەی زیاتری لێکەوتەوە. هەروەها سیستەمێکی ئاڵۆزی بەرگری مووشەکی ناساند کە بە دەستپێشخەری بەرگری ستراتیژی (SDI) ناسراوە (لەلایەن نەیارانیەوە ناوی لێنراوە "جەنگی ئەستێرەکان") کە لەڕووی تیۆریەوە ئەمریکا دەتوانێت مووشەکەکان بە سیستەمی لەیزەر لە بۆشایی ئاسماندا بخاتە خوارەوە. سۆڤیەت کاردانەوەی توندی هەبوو، چونکە پێی وابوو پەیماننامەی دژە مووشەکی بالیستی ساڵی ١٩٧٢ پێشێل دەکات و بە پێدانی سوودێکی سەربازی گەورە بە ئەمریکا هاوسەنگی هێز تێکدەدات.
ڕیگان چوار جار لەگەڵ میخائیل گۆرباچۆڤ سەرۆکی سۆڤیەت کۆبووەوە کە لە ساڵی ١٩٨٥ وەک سکرتێری گشتیی حیزبی شیوعی سەرکەوتە سەر دەسەڵات و کۆنفرانسە لوتکەکانیان بووە هۆی واژۆکردنی پەیمانی هێزە ئەتۆمییەکان. گۆرباچۆڤ سەرەتا هەوڵیدا کۆمۆنیزم لە یەکێتیی سۆڤیەت ڕزگار بکات بە کۆتاییهێنان بە پێشبڕکێی گرانبەهای چەکی ئەتۆمی لەگەڵ ئەمریکا، پاشان بە ڕشتنی ئیمپراتۆریەتی ئەورووپای ڕۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٨٩. یەکێتیی سۆڤیەت لە ڕۆژی سەری ساڵ ساڵی ١٩٩١ داڕما و کۆتایی بە جەنگی ساردی ئەمریکا و سۆڤیەت هێنا.
بۆ ماوەی سەدەی بیستەم، ئەمریکا وەک تاکە زلهێزی جیهان کە مابووەوە دەرکەوت و لە ماوەی ساڵانی نەوەدەکاندا بەردەوام بوو لە دەستوەردان لە کاروباری نێودەوڵەتیدا، لەنێویاندا شەڕی کەنداو لە ساڵی ١٩٩١ دژی عێراق. سەرۆک کلینتۆن لەگەڵ کۆنگرەی کۆمارییەکان کاریان کرد بۆ تێپەڕاندنی یەکەم بودجەی هاوسەنگی فیدراڵی لە ماوەی ٣٠ ساڵدا. زۆربەی بووژانەوەی ئابووری کاریگەری لاوەکی شۆڕشی دیجیتاڵی بوو و دەرفەتی بازرگانی نوێ کە لەلایەن ئینتەرنێتەوە دروستکرابوو لە ساڵی ١٩٩٣دا بە تایبەت کرا.
پارتی کۆمارییەکان لە دوای ساڵی ١٩٦٨ـەوە بنکەکەی لە سەرانسەری باشوور فراوانتر کرد (جگە لە ساڵی ١٩٧٦)، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی بەهێزییەکەیەوە بوو لە نێوان پرۆتستانتە ئینجیلییە سپی پێستە کۆنەپەرستەکان و ڕۆمانی کاسۆلیکە نەریتخوازەکان، ئەمەش هێزی نەریتی خۆی لە کۆمەڵگەی بازرگانی و گەڕەکەکانی دەرەوەی شاردا زیاد کرد. لە کاتێکدا دیموکراتە سپی پێستەکان لە باشوور لە ساڵانی نەوەدەکاندا باڵادەستی پارتی دیموکراتیان لەدەستدا. سەرۆکی ناوەندی پارتی کۆمارییەکان تا ساڵی ١٩٨٠ ڕۆناڵد ڕیگان بوو، کە سیاسەتە کۆنەپەرستەکانی داوای کەمکردنەوەی خەرجییەکان و ڕێکخستنی حکوومەت و کەمکردنەوەی باج و سیاسەتی دەرەوەی بەهێزی دژە سۆڤیەت دەکرد.
