ناوه‌ڕۆك
ناساندن
دەرمانەکانی شەکرەی جۆری دوو (بە ئینگلیزی: Type 2 diabetes drugs، بە عەرەبی: أدوية السكري من النوع 2) شەکرەی جۆری دوو جۆرێکە لە نەخۆشی شەکرە کە بە بەرزی شەکری خوێن (گلوکۆز)، بەرگری ئەنسۆلین و کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی ئەنسۆلین ناسراوە. بۆ هەندێک کەس، نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو دەتوانرێت تەنها بە گۆڕینی شێوازی ژیان بەڕێوەببرێت (گۆڕانکاری لە خۆراک و وەرزشی بەردەوام). لەگەڵ ئەوەشدا، بە شێوەیەکی ئاسایی، نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو چارەسەر دەکرێت بە دەرمان و گۆڕینی شێوازی ژیان.
گرنگی شێوازی ژیان
ئەو شێوازانەی کە زۆر گرنگن بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو:
- خواردنی تەندروست
- وەرزش کردن
- پاراستنی کێشێکی تەندروست
ئەگەر گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان بەس نەبێت بۆ پاراستنی ئاستی شەکری خوێن، دابینکەری چاودێری تەندروستی دەتوانێت دەرمان بنووسێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە.
هەندێک جار یەک دەرمان بەسە. لەگەڵ ئەوەشدا، لە هەندێک حاڵەتدا، تێکەڵەیەک لە دەرمانی جیاواز دەکرێت باشتر کار بکات بۆ بەڕێوەبردنی شەکرەی جۆری دوو. دەرمانەکانی دەم (بە دەم) و دەرمانی بە دەرزی دەتوانن چارەسەری نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو بکەن. هەروەها دەکرێت دەرزی ئەنسۆلین بژاردەیەک بێت ئەگەر دەرمانەکانی تر نەتوانن کۆنترۆڵی بەرزی شەکری خوێن بکەن.
ئەنسۆلین و هەستیاری ئەنسۆلین چین؟
ئەنسۆلین هۆرمۆنێکە لە پەنکریاسدا بەرهەم دەهێنرێت. کاتێک ئەو خۆراکانە دەخۆیت کە کاربۆهیدراتیان زۆرە، پانکریاسی تەندروست تەنها بڕێکی گونجاوی ئەنسۆلین بەرهەم دەهێنێت. ئەنسۆلینیش بڕی شەکری خوێن کەم دەکاتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر پەنکریاس زیانی پێگەیشتبێت یان بەهۆی نەخۆشییەکی وەک شەکرەوە کار نەکات، لەوانەیە نەتوانێت ئەوەندە ئەنسۆلین بەرهەم بهێنێت کە پێویستە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی کۆنترۆڵ نەکردنی ئاستی شەکری خوێن، کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی گەورە.
هەستیاری ئەنسۆلین ئەوەیە کە جەستە چۆن ئەنسۆلین بەکاردەهێنێت بۆ دابەزاندنی شەکری خوێن. ئەو کەسانەی هەستیاری ئەنسۆلینیان لاوازە بەرگرییان بۆ ئەنسۆلین دروستکردووە. ئەمەش وا دەکات کە هۆرمۆنەکان کەمتر کاریگەر بن بۆ کەمکردنەوەی شەکری خوێن. لەگەڵ ئەوەشدا، چەند ڕێگایەک هەیە بۆ یارمەتیدانی جەستە بۆ بەکارهێنانی ئەنسۆلین بە شێوەیەکی باشتر (زیادکردنی هەستیاری ئەنسۆلین) وەکوو وەرزشکردن. وەرزش یارمەتی جەستە دەدات بە باشی ئەنسۆلین بەکاربهێنێت. هەروەها دەرمانە تایبەتەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن. دابینکەری چاودێری تەندروستی لەگەڵت کار دەکات به پلان داڕشتن کە کام ڕێگایە باشترینە.
دەرمانەکانی چارەسەری نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو
هەر پۆلێک لەم دەرمانانە بە شێوازێکی جیاواز کار دەکات بۆ دابەزاندنی ئاستی شەکری خوێن و کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشی شەکرە.
Biguanides
دەرمانی Biguanides بەرهەمهێنانی گلوکۆز سنووردار دەکات لە جگەردا، هەروەها دەبێتە هۆی سنووردارکردنی هەڵمژینی گلوکۆز لە ڕیخۆڵەکاندا و زیادکردنی هەستیاری ئەنسۆلین. نموونەکانی:
- مێتفۆرمین (Metformin) کە یەکەم هێڵی چارەسەری شەکرەی جۆری دووە.
Meglitinides
مێگلیتینایدەکان دەردانی ئەنسۆلین لە خانەکانی بێتای پەنکریاس زیاد دەکەن. نموونەکانی:
- Repaglinide
- Nateglinide
Sulfonylureas
دەرمانی سۆلفۆنیلورییەس Sulfonylureas دەردانی ئەنسۆلین لە خانەکانی بێتای پەنکریاس زیاد دەکات. نموونەکانی:
- Glucotrol XL
- Amaryl
- Diabeta - Glynase
Thiazolidiniones (TZDs)
دەرمانی Thiazolidinediones (TZDs) وەرگرتنی گلوکۆز زیاد دەکات لەلایەن شانە پەراوێزییەکان لە لەشدا (هەستیاری پەراوێز باشتر دەکات). نموونەکانی:
- pioglitazone
Sodium-Glucose Cotransporter 2 Inhibitors or SGLT2s
بەربەستەکانی هاوگوێزەرەوەی دووی سۆدیۆم گلوکۆز (SGLT2s) دووبارە هەڵمژینی گلوکۆزی پاڵاوتەکراو لە گورچیلەکان کەم دەکەنەوە و لەناوبردنی گلوکۆز لە گورچیلەکان زیاد دەکەن لەڕێی میزەوە. نموونەکانی:
- Brenzavvy (bexagliflozin)
- Canagliflozin (Invokana)
- Dapagliflozin (Farxiga)
- Empgaliflozin (Jardiance)
Dipeptidyl Peptidase 4 inhibitors (DPP4s)
دەرمانەکانی Dipeptidyl Peptidase 4 inhibitors (DPP4s) دەردانی ئەنسۆلین زیاد دەکات کاتێک شەکری خوێن بەرز دەبێتەوە و بەرهەمهێنانی گلوکۆز لە جگەر کەم دەکاتەوە. نموونەکانی:
- Sitagliptin (Januvia)
- Saxagliptin (Onglyza)
- Linagliptin (Tradjenta)
- Alogliptin (Nesina)
Glucagon-Like Peptide Agonists (GLP1s)
گلوکاگۆن وەک پێپتاید ئەگۆنیست (GLP1s) دەرمانە لە ڕێی دەرزییەوە. ڕێژەی دەرچوونی ئەنسۆلین زیاد دەکات کاتێک شەکری خوێن بەرز دەبێتەوە و یارمەتی دابەزاندنی کێش دەدات بەوەی وا دەکات هەست بە تێربوون بکەیت خێراتر دوای نان خواردن. نموونەکانی:
- Dulaglutide (Trulicity)
- Exenatide (Byetta, Bydureon BCise)
- Liraglutide (Saxenda, Victoza)
- Lixisenatide (Adlyxin)
- Semaglutide (Ozempic, Rybelsus, Wegovy)
Amylin Mimetics
ئەمیلین میمیتیکس Amylin Mimetics یارمەتی ڕێکخستنی شەکری خوێن و هێواشکردنەوەی خواردن دەدات کە بە گەدەدا دەڕوات. نموونەکانی:
- Pramlintide (Symlin)
شێوە دەستکردەکانی ئەنسۆلین
شێوە دەستکردەکانی ئینسۆلین دروستدەکرێن بۆ لاساییکردنەوەی کرداری ئەنسۆلینی ئاسایی لە لەشدا. بەپێی بارودۆخ، جۆرەها جۆری ئەنسۆلین بەردەستە (کە بە کاریگەری درێژ و کورت کار دەکات).
کاریگەریە لاوەکیەکان
کاریگەرییە لاوەکییەکانی دەرمانی شەکرەی جۆری دوو لەسەر بنەمای پۆلی دەرمان بەم شێوەیەیە:
Biguanides
کاریگەرییە لاوەکییەکانی Biguanide بریتین لە:
- هێڵنجدانەوە
- ڕشانەوە
- سکچوون
- ئازاری گەدە
- غازات
زۆر بە دەگمەن کۆبوونەوەی توند و زیانبەخشی ترشی لاکتیک (ترشی لاکتیک) دروستدەکات، بەزۆری لەو کەسانەی کە شکستی گورچیلە یان شکستی جگەریان هەیە. ئەبێتە هۆی کەمی ڤیتامین B12. لەوانەیە پێویستت بە ڤیتامین B12 بێت بۆ ڕاستکردنەوەی ئەم کاریگەرییە لاوەکییە.
Meglitinides
کاریگەرییە لاوەکییەکانی Meglitinides بریتین لە:
- نزمی ئاستی شەکری خوێن
- زیادبوونی کێش
- سەرئێشە
- هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەدانی سەرەوە
Sulfolylureas
کاریگەرییە لاوەکییەکانی Sulfolylureas بریتین لە:
- نزمی ئاستی شەکری خوێن
- زیادبوونی کێش
- ڕەشبوونی پێست
- هێڵنجدانەوە
Thiazolidiniones (TZDs)
کاریگەرییە لاوەکییەکانی TZDs بریتین لە:
- زیادبوونی کێش
- هێشتنەوە و کۆبوونەوەی شلە (peripheral edema)
- مەترسی شکانەوەی ئێسک زیاد دەکات
- مەترسی توشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ یان شکستی دڵ زیاد دەکات
- زیادبوونی مەترسی جگەر یان شکستی جگەر
- هەوکردنی کۆئەندامی هەناسەدانی سەرەوە
- ئازاری ماسولکە
- زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی میزڵدان لەگەڵ دەرمانی pioglitazone
Sodium-Glucose Co-transporter 2 Inhibitors (SGLT2s)
کاریگەرییە لاوەکییەکانی SGLT2 بریتین لە:
- دابەزاندنی کێش
- نزمبوونەوەی ئاستی شەکری خوێن
- هەوکردنی ڕێڕەوی میز
- هەوکردنی کەڕوویی
- زیادبوونی میزکردن یان تینوێتی
- زیادبوونی مەترسی بڕینەوەی قاچ و پێیەکان
- کیتۆئەسیدۆسس (زیاد بەرهەمهێنانی کیتۆن بەدی)
- نزمبوونەوەی پەستانی خوێن
- برینی گورچیلە
- دەرمانی Canagliflozin مەترسی تووشبوون بە پۆتاسیۆمی بەرز لە لەشدا زیادەکات لەگەڵ مەترسی شکانەوەی ئێسک
- مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی میزڵدان زیاد دەکات
Dipeptidyl Peptidase 4 inhibitors (DPP4s)
کاریگەرییە لاوەکییەکانی DPP4 بریتین لە:
- هەوکردنی بەشی سەرەوەی کۆئەندامی هەناسە
- هەوکردنی ڕێڕەوی میز
- ڕەشبوونی پێست
- قورگ ئێشە
- هێشتنەوە و کۆبوونەوەی شلەی جەستە
- هەوکردنی پەنکریاس
- ئازاری جومگەکان
- دەرمانەکانی Saxagliptin و alogliptin مەترسی شکستی دڵ زیاد دەکەن.
- دەرمانی Alogliptin مەترسی ژەهراویبوونی جگەر دروست دەکات.
Glucagon-Like Peptide Agonists (GLP1s)
کاریگەرییە لاوەکییەکانی GLP1 ئەمانەی خوارەوە دەگرێتەوە:
- هێڵنجدانەوە
- ڕشانەوە
- سکچوون
- قەبزی
- دابەزاندنی کێش
- کاردانەوە لە شوێنی دەرزی
- هەموویان جگە لە Byetta و Adlyxin مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی خانەی C ـی سایرۆید زیاد دەکەن
- هەوکردنی پەنکریاس
- دەرمانی Trulicity مەترسی کێشەی دڵ زیاد دەکات
Amylin Mimetics
کاریگەرییە لاوەکییەکانی Amylin Mimetics بریتین لە:
- ئاستی شەکری خوێن
- هێڵنجدان
- ڕشانەوە
- سکچوون
- نەمانی ئارەزووای خواردن
- دابەزاندنی کێش
- ئازاری گەدە
ئەنسۆلین
کاریگەرییە لاوەکییەکانی ئەنسۆلینە دەستکردەکان یان تەواوکەرەکانی ئەنسۆلین بریتین لە:
- زیادبوونی کێش
- نزمی ئاستی شەکری خوێن
- نزمی ئاستی پۆتاسیۆم
- کۆکە
- ئازاری قورگ
چارەسەرە جیاوازەکانی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو چەندە کاریگەرن؟
هەموو ئەو دەرمانانە بە شێوەیەکی کاریگەر چارەسەری نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو دەکەن. ئەم چارەسەرانە بە باشترین شێوە کاردەکەن کاتێک بەکاردەهێنرێن لەگەڵ خواردنی خۆراکی هاوسەنگ و وەرزشکردنی بەردەوام.
تەنها ئەو کەسانەی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوویان هەیە دەتوانن دەرمانی دەم بەکاربهێنن بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی شەکرە. ئەو کەسانەی نەخۆشی شەکرەی جۆری یەکیان هەیە پێویستە دەرزی ئەنسۆلین بەکاربهێنن. دەرمانی دەم لەوانەیە بۆ هەموو کەسێک کار نەکات، بەتایبەتی ئەگەر:
- زیاتر لە دە ساڵ بێت نەخۆشی شەکرەی هەبێت.
- ڕۆژانە زیاتر لە ٢٠ یەکەی ئەنسۆلین وەربگرێت.
حەبەکانی نەخۆشی شەکرە دەکرێت دوای چەند مانگێک یان چەند ساڵێک لە کاریگەرییەکانیان بوەستن، هۆکارەکەی هێشتا لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت. کاتێک ئەمە ڕوودەدات، مەرج نییە نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو خراپتر بێت. تێکەڵکردنی دەرمانی جیاواز زۆرجار یارمەتیدەر دەبێت.
پلانی چارەسەری نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو دەکرێت لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاواز بێت. ئەوەی بۆ کەسێکی تر کار دەکات لەوانەیە بۆ تۆ کار نەکات. هەروەها لەوانەیە دابینکەری چاودێری تەندروستی پێشنیاری ئەوە بکات کە زیاتر لە یەک جۆر دەرمان یان تێکەڵە دەرمان تاقی بکەیتەوە بۆ ئەوەی بزانیت کام پلان باشترینە بۆت.
چارەسەرەکان چەند کاتییان دەوێت بۆ کاریگەری دروستکردن؟
ئەو کاتەی کە پێویستە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو دەکرێت جیاواز بێت بۆ هەر کەسێک و لە هەر حاڵەتێکدا، لەوانەیە دابینکەری چاودێری تەندروستی داوات لێ بکات کە بە بەردەوامی شەکری خوێنت بپشکنیت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە شەکری خوێنت کۆنترۆڵ دەکرێت لەسەر پلانی چارەسەری ئێستات.
ئامێری پشکنینی شەکری خوێن (گلوکۆزی خوێن) یەکێکە لە باشترین ئامێرەکان و دەتوانیت لە ماڵەوە بەکاری بهێنیت بۆ ئەوەی بزانیت ئایا ئاستی شەکری خوێن لە مەودای ئاساییدایە یان بەرز و نزمی کردووەتەوە.
بەدواداچوون بۆ شەکری خوێن بکە و ئەنجامەکان نیشان بدە بە دابینکەری چاودێری تەندروستی دەتوانێت وێنەیەکی باشیان بداتێ لە وەڵامی جەستە بۆ پلانی چارەسەرەکەت ئەگەر هەر نیگەرانییەکت هەیە دەربارەی چۆنیەتی کارکردنی چارەسەرەکەت، پەیوەندی بکە بە دابینکەری تەندروستی خۆتەوە.
نیشانەکانی نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو
نەخۆشی شەکرەی جۆری دوو زۆرجار بەبێ دەستنیشانکردن دەردەکەوێت چونکە هەنگاو بە هەنگاو گەشە دەکات. لەوانەیە نیشانە سەرەتاییەکان ئەوەندە توند نەبن کە تووشبوو هەستی پێ بکات. کاتێک نەخۆشییەکە بەرەوپێش دەچێت، دەتوانیت ئەم ئەزموونانەی خوارەوە بکەیت:
- میزکردنی بەردەوام
- زۆر تینوویەتی
- هەست بە برسیەتی دەکەیت هەرچەندە نان دەیخۆیت
- ماندووبوون
- بینینی ناڕوون
- بە هێواشی چاکبوونەوەی برینەکان
- نەخۆشی دەماریی چێوەیی (ئازار، پتکەکردن، یان سڕبوون لە دەست و پێیەکان)
