ناوه‌ڕۆك
ناساندن
تەواوکەرە خۆراکییەکان چین؟ (بە ئینگلیزی: What are the nutritional supplements?، بە عەرەبی: ما هي المكملات الغذائية؟) زۆرێک لە خەڵک تەواوکەری خۆراکی ڕۆژانەیان وەردەگرن لە پێناوی ئەوەی تەندروستی و خۆشگوزەرانیان باشتر بکەن. بۆ نموونە، ئەگەر هەر کاتێک ڤیتامینت خواردبێت، پڕۆبایۆتیک، ڕۆنی ماسی، یان میلاتۆنین، ئەوا تۆ تەواوکەری خۆراکیت بەکارهێناوە. زۆرجار لە دەرمانخانە و ناوەندە تەندروستییەکان یان لەسەر هێڵ دەفرۆشرێن، تەواوکەرەکان بە شێوەیەکی ئاسایی وەک کەپسۆڵ، حەب، چەوری، شلە، یان پاودەر وەردەگیرێن.
کە دەکرێت ڤیتامین، کانزاکان، ڕووەکەکان، ترشی ئەمینی، ئەنزیمەکان و زیاتر لەخۆ بگرێت. هەندێک لە تەواوکەرەوە خۆراکییەکان پێکهاتەی ڕاستەوخۆ لە سەرچاوە خۆراکییەکانەوە وەردەگرن، لە کاتێکدا ئەوانی تر بە شێوەیەکی دەستکرد بەرهەم دەهێنرێن. پێش بەکارهێنانی تەواوکەرێک، گرنگە کە ئەرکەکەی بزانیت، مەترسییە شیاوەکان، هەروەها ئەوەی چۆن بە سەلامەتی وەریگریت.
تەواوکەرەکان چی دەکەن؟
تەواوکەری خۆراک بە شێوەیەکی سەرەکی بەکاردێت وەک ڕێگایەک بۆ زیادکردنی خۆراکە ماددە بۆ ژەمە خۆراکییەکەت. هەندێک کەس تەواوکەر وەردەگرن بۆ دڵنیابوون لەوەی کە بە پێی پێویست رۆژانە چەند خۆراکێکی گرنگیان دەست دەکەوێت.
بۆ نموونە، کەسێک کە خواردنی ڕووەکی، گیایی، پالێۆ، یان کێتۆ بخوات لەوانەیە ڕۆژانە بڕی پێشنیارکراوی خۆراکی دیاریکراو نەخوات، وەک ڤیتامین B2 لەوانەیە تەواوکەر وەربگرێت بۆ ئەوەی ئەم بۆشاییە پڕ بکاتەوە. هەندێکی تر لەوانەیە تەواوکەر بەکاربهێنن بۆ چارەسەرکردنی کەمی ڤیتامین. زۆرێک لە پێگەشتووەکان لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەکارهێنانی تەواوکەر وەردەگرن بۆ بەهێزکردنی بەکارهێنانی خۆراکی ڕۆژانەیان وەک:
هەندێک کەس هەروەها تەواوکەر وەردەگرن بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی نەخۆشییەکی تەندروستی دەستنیشانکراو، ڕێگریکردن لە کێشەی تەندروستی، یان دابینکردنی سوودی تەندروستی دیاریکراو. چەند نموونەیەکی باو بریتین لە:
- بەکارهێنانی مێلاتۆنین بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی بێخەوی
- بەکارهێنانی تەواوکەری ڕیشاڵ بۆ ڕێکخستنی جووڵەی ڕیخۆڵە
- بەکارهێنانی ڤیتامین D یان کالسیۆم بۆ ڕێگریکردن لە لاوازبوونی ئێسک
جۆرەکانی تەواوکەرە خۆراکییەکان
چەندین جۆری جیاوازی تەواوکەری خۆراک هەیە. جۆرە باوەکانی تەواوکەر بریتین لە:
فرەڤیتامینەکان: ئەم تەواوکەرانە تێکەڵەیەک لە چەندین ڤیتامین و کانزای تێدایە لە بڕی پێشنیارکراو. زۆرجار ڕۆژانە یەک حەبە بۆ تەندروستی گشتی. هەندێک لە ڤیتامینەکان لەوانەیە بازاڕ بکرێن وەک ئەوەی سوودێکی دیاریکراویان هەبێت، وەک زیادبوونی بەرگری یان وزە، و دەکرێت پێکهاتەی زیاتر لەخۆ بگرێت.
ڤیتامینەکان: شێوە تەواوکەرەکانی یەک ڤیتامین وەک ڤیتامین C و ڤیتامین D لەوانەیە بەکاربهێنرێن بۆ ئامانجکردنی کەمی دیاریکراو.
کانزاکان: بە هەمان شێوە، شێوەکانی تەواوکەری کانزایەکی دیاریکراو، وەک پۆتاسیۆم و کالسیۆم، دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ بەڕێوەبردنی کەمی.
ڕووەکی: ڕووەک و ئاوێتەی ڕووەکی وەک زەنجەفیل و کافایین زۆرجار بەکاردێن بۆ سوودە تەندروستییەکانیان، وەک کەمکردنەوەی هەوکردن یان زیادکردنی وزە.
پرۆبایۆتیک: هەروەها ناسراوە بە میکرۆبی زیندوو، تەواوکەری پرۆبایۆتیک بە مەبەستی پاڵپشتی گەشەی بەکتریای سوودبەخش لە ڕێڕەوی ڕیخۆڵە بەکاردێت.
ترشی ئەمینی: ئەم تەواوکەرانە دەتوانن هەر یەکێک لە نۆ ترشی ئەمینی پێویست یان ترشە ئەمینییەکانی تر لەخۆ بگرێت. وەک بەردی دروستکردنی پڕۆتین، ترشە ئەمینییەکان لەوانەیە چەندین سوود پێشکەش بکەن. بۆ نموونە، تەواوکەرەکان بۆ پشتگیریکردنی ئەنجامدانی وەرزشی و چاکبوونەوە دەکرێت ترشی ئەمینییان تێدابێت.
سوودەکانی تەواوکەرەکان
ڤیتامین و کانزاکان بەشدارن لە زۆرێک لە گرنگترین کردارەکانی جەستە، واتا تەواوکەرەکان سوودی تەندروستی جۆراوجۆریان هەیە. ئەمەی خوارەوە هەندێک لەو سوودانەیە کە لەگەڵ هەندێک لە تەواوکەرە خۆراکییە بەناوبانگەکاندا هەیە:
کالسیۆم: چڕی ئێسک زیاد دەکات و ڕێگری لە شکانی ئێسک دەکات لەنێو کەسانی بەتەمەندا (بە تایبەتی ئەو ئافرەتانەی کە بە قۆناغی سوڕی مانگانەدا تێپەڕبوون)، و ڕێگری دەکات لە پێشكرژيی زەيستانی لە ماوەی دووگیانیدا.
ڤیتامین D: توانای لەش بۆ هەڵمژینی کالسیۆم و ڕێگریکردن لە نەخۆشی ئێسک باشتر دەکات.
مەگنیسیۆم: پەستانی خوێن و ڕێژەی سەرئێشە کەم دەکاتەوە.
ترشی فۆلیت/ فۆلیک: مەترسی هەندێک کەموکوڕی زگماکی کەم دەکاتەوە کاتێک لە کاتی دووگیانیدا وەردەگیرێت، دەرمانی دژە خەمۆکی کاریگەرتر دەکات و مەترسی جەڵتە کەم دەکاتەوە (کاتێک لەگەڵ ڤیتامین B وەردەگیرێت).
ئاسن: ڕێگری لە کەم خوێنی ئاسن دەکات و ڕێگری دەکات لە مەترسی لەدایکبوونی پێشوەخت و کەمی کێشی لەدایکبوون لە ماوەی دووگیانیدا.
ئایا تەواوکەرەکان ئامانجی خۆیان دەپێکن؟
بەڵگەی کلینیکی بەردەست دەربارەی ئەوەی کە ئایا تەواوکەری خۆراک کار دەکات یان نا تێکەڵە. لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هەندێک لە تەواوکەرەوە خۆراکییەکان ئەوە دەکەن کە بەرهەمهێنەرەکانیان ڕایانگەیاندووە واتا بە باشی ئامانجی خۆیان دەپێکن، لە کاتێکدا هەندێکی دیکە ئاماژە بەوە دەکەن کە بەو شێوەیە کار ناکەن کە ڕاگەیەندراوە.
بۆ نموونە، هیچ بەڵگەیەک نییە کە تەواوکەری ڕووەکی گینگۆ بیلۆبا کار بکات بۆ ڕێگریکردن لە کاریگەرییەکانی کەمبوونەوەی زگماکی، سەرەڕای بەکارهێنانی بۆ ئەم سوودە. لە کاتێکدا زۆرێک لە توێژەران باوەڕیان وایە کە ڕۆنی ماسی (ترشی چەوری ئۆمیگا ٣) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ باشترکردنی تەندروستی دڵ، ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوە بەردەستەکان ناکۆکن. هەرچەندە بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و دەرمانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (FDA) تەواوکەرە خۆراکییەکان ڕێکدەخات، بەڵام داوا لە کۆمپانیاکانی دروستکردن ناکات کە کاریگەری و سەلامەتی بەرهەمەکانیان نیشان بدەن پێش ئەوەی بیانخەنە بازاڕەوە. ئەمە بەو مانایە دێت کە داواکارییە تەندروستییەکان لەسەر ناونیشانی تەواوکەر پێویست ناکات پشتڕاست بکرێنەوە یان پشکنینیان بۆ بکرێت پێش ئەوەی بفرۆشرێن بۆ بەکارهێنانی لەلایەن خەڵکەوە.
هەندێک لێکۆڵینەوە دەربارەی سوودە تەندروستییەکانی تەواوکەرەکان
ئەمەی خوارەوە چەند توێژینەوەیەکە دەربارەی کاریگەری تەواوکەرەکان:
- بەکارهێنانی ئاسنی ڕۆژانە مەترسی تووشبوون بە کەمخوێنی لە ژنانی دووگیاندا کەم دەکاتەوە.
- بەکارهێنانی فۆلەیت (ترشی فۆلیک) مەترسی هەندێک کەموکوڕی بۆری دەمار کەم دەکاتەوە، وەک دانەخرانەوەی بڕبڕەی پشت لە ساوادا.
- تەواوکەری ڕیشاڵ نیشاندراوە بۆ کەمکردنەوەی قەبزی درێژخایەن و کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵ.
مەترسییەکانی تەواوکەرە خۆراکییەکان
بۆ زۆربەی خەڵک، بەکارهێنانی تەواوکەری خۆراکی باو (وەک فرەڤیتامین) سەلامەتە و مەترسییەکی گەورەی تەندروستی دروست ناکات.
بەڵام هەموو کەسێک دەتوانێت کاردانەوەیەکی خراپی هەبێت بۆ تەواوکەرێک. بە تایبەتی ئەگەر ژەمێکی زۆر وەربگریت. کاریگەرییە لاوەکییەکانی وەرگرتنی زۆر لە تەواوکەرێکی دیاریکراو بە شێوەیەکی فراوان دەگۆڕێت. ئاڵۆزییە تەندروستییە شیاوەکان بریتین لە، بەڵام سنووردار نین بە زیان گەیاندن بە جگەر، خوێنبەربوونی زۆر و جەڵتە.
نیشانەکانی کاردانەوەیەکی نەرێنی گەورە بۆ تەواوکەرێک لەوانەیە بریتین لە:
- ئازاری گەدە
- هێڵنجدان یان ڕشانەوە
- لاوازی یان ماندوێتی
- ئازاری سنگ
- سەختی هەناسەدان
- لێدانی خێرای دڵ
- زەحمەتی میزکردن یان میزی ڕەنگ تاریک
- سکچوون یان پیسایی خوێناوی
- لەدەستدانی ئارەزووی خواردن
- لەدەستدانی کێش
ئەگەر هەستیاریت هەیە بۆ تەواوکەرێک یان پێکهاتەیەکی تەواوکەر، لەوانەیە کاردانەوەیەکی هەستیاریت هەبێت. ئەمە لەوانەیە وەک برینی ڕەشی پێست یان گەرمەژنە، خوران و هەڵئاوسای قوڕگ، زمان، یان لێوەکانت بێت. داوای یارمەتی پزیشکی بەپەلە بکە ئەگەر هەر یەکێک لە نیشانەکان یان کاردانەوەکانی سەرەوەت هەبوو.
کارلێکی دەرمان
هەندێک تەواوکەر لەوانەیە کارلێکی زیانبەخشیان هەبێت لەگەڵ دەرمان و تەواوکەری تر. بەکارهێنانی چەندین تەواوکەر یان تێکەڵکردنی تەواوکەرەکان لەگەڵ دەرمانە ڕەچەتەکراوەکان لەوانەیە مەترسی کاریگەری لاوەکی زیاد بکات یان سوودی دەرمانەکەت کەمتر کاریگەر بکات.
بۆ نموونە، تەواوکەری ڕووەکی سانت جۆن وۆرت دەتوانێت دەرمانی دژە خەمۆکی و حەبی کۆنترۆڵی منداڵبوون کەمتر کاریگەر بکات. هەندێک تەواوکەری دژە ئۆکسان وەک ڤیتامین C و ڤیتامین E دەتوانن کاریگەری چارەسەری کیمیایی کەم بکەنەوە.
هەروەها هەندێک لە تەواوکەرەکان بە شێوەیەکی نەرێنی کارلێک دەکەن لەگەڵ دەرمانەکانی ڕوونکردنەوە یان تەنککردنی خوێن، یان زیادبوون یان کەمکردنەوەی کاریگەریان. بۆ نموونە، ڤیتامین K لەوانەیە کاریگەری خوێن تەنککەری وارفارین (Coumadin) کەم بکاتەوە.
چۆن بە سەلامەتی تەواوکەرە خۆراکییەکان بەکاربهێنرێن؟
چەند هەنگاوێک کە دەتوانیت بیگریتەبەر بۆ دڵنیابوون لەوەی کە بە شێوەیەکی سەلامەت و گونجاو تەواوکەرە خۆراکییەکان بەکاردەهێنیت. ئەگەر تۆ تەواوکەرێک بەکاردەهێنیت یان بیر لە دەستپێکردنی تەواوکەرێک دەکەیتەوە، هەوڵ بدە ئەم ڕێنماییانە جێبەجێ بکەیت:
قسە لەگەڵ دابینکەری تەندروستی خۆت بکە پێش وەرگرتنی هەر تەواوکەرە خۆراکییەک و دەرمانێکی تر. بهێڵە زانیارییان هەبێت لەسەر ئەو تەواوکەرانەی وەریاندەگریت. تەواوکەرەکان وەربگرە وەک ئەوەی لەسەر ناونیشانی بەرهەمەکە ئاڕاستە کراوە. ئەگەر هەر کاریگەرییەکی لاوەکیت هەبوو لەگەڵ تەواوکەرێک، دەستبەجێ واز لە وەرگرتنی بهێنە و داوای یارمەتی پزیشکی بکە.
پەیوەندی بکە بە دابینکەری چاودێری تەندروستی خۆت پێش دەستپێکردن (یان بەردەوام بوون لە وەرگرتنی) هەر تەواوکەرێک ئەگەر دووگیانیت یان شیردانی مەمکت هەیە بۆ کۆرپەکەت. زۆرێک لە خۆراکە تەواوکەرەکان لە بازاڕدا تاقی نەکراونەتەوە بۆ سەلامەتی ئەو کەسانەی کە دووگیانن یان شیر دەدەن.
ئەگەر نەشتەرکاریت بۆ دەکرێت، با دابینکەری چاودێری تەندروستیت دەربارەی هەر تەواوکەرێک کە وەریدەگریت بزانێت. هەندێکیان لەوانەیە دەستێوەردان بکەن لە کاریگەری بێهۆشکردن و ئەگەری خوێنبەربوونی نائاسایی دوای نەشتەرکاری زیاد بکەن.
ڕەچاوکردنی زیاتر
زۆربەی پسپۆڕان پێشنیاری بەکارهێنانی تەواوکەرەوەکان ناکەن لەجیاتی سەرچاوەی خۆراک بۆ جێبەجێکردنی بەکارهێنانی ڕۆژانەی هەندێک خۆراکی پێویست. هەروەها توێژینەوەی پێویست نییە بۆ پشتگیریکردنی سوودەکانی بەکارهێنانی زیاد لە پێویست لە هەندێک خۆراک لە ڕێگەی تەواوکەرەوەکان هەروەها هەندێک لە خۆراکەکان لەوانەیە زیانبەخش بن لە ژەمێکی زۆر بەرزدا کاتێک وەردەگیرێن، زۆرجار باشترە ئەو خۆراکانە بەدەست بهێنیت کە جەستەت پێویستی پێیەتی لە ڕێگەی ژەمی خۆراکەوە نەک لە ڕێگەی تەواوکەرەوەکان.
هەروەها تەواوکەرەکان ناتوانن ئەو دەرمانانە بگۆڕن کە بۆت نوسراوە بۆ چارەسەرکردنی هەر حاڵەتێکی تەندروستی تایبەت. ئەگەر حەزت لە سوودە شیاوەکانی تەواوکەرەکان هەیە، دڵنیابە لەوەی کە گفتوگۆ لەسەر بەکارهێنانەکان و مەترسییەکانی تەواوکەرەکە دەکەیت لەگەڵ دابینکەری چاودێری تەندروستیدا.
