ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئاسنی خوێن (بە ئینگلیزی: Blood iron or serum iron، بە عەرەبی: الحدید في الدم) ئاسن ئەو کانزایەیە کە لەش پێویستی پێیەتی بۆ گەشەکردن و پەرەسەندن. جەستە ئاسن بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی هیمۆگلۆبین و مایۆگڵۆبین، هیمۆگڵۆبین پڕۆتینێکە لە خڕۆکە سوورەکانی خوێن کە ئۆکسجین لە سییەکانەوە دەگوازێتەوە بۆ هەموو بەشەکانی لەش، و مایۆگلۆبینە پڕۆتینێک کە ئۆکسجین بۆ ماسولکەکان دابین دەکات. هەروەها جەستە پێویستی بە ئاسن هەیە بۆ دروستکردنی بەشێک لە هۆرمۆنەکان.
ئەو بڕەی ئاسنەی مرۆڤ پێویستیەتی؟
ئەو بڕە ئاسنەی کە هەموو ڕۆژێک پێویستت پێیەتی پشت دەبەستێت بە تەمەن، ڕەگەز، و ئایا بە زۆری خۆراکی ڕووەکی دەخۆیت یاخود نا.
تێکڕای بڕی پێشنیارکراوی ڕۆژانە لە خوارەوە بە یەکەی میلیگرام (mg) لیست کراوە. ڕووەکخۆرەکان ئەو کەسانەی گۆشت و باڵندە و خواردنە دەریاییەکان ناخۆن پێویستیان بە نزیکەی دوو هێندەی ئەو ئاسنە هەیە کە لە خشتەکەدا هەیە، چونکە جەستە ئاسنی ناهیم لە خۆراکە ڕووەکییەکان و هەروەها ئاسنی هیم لە خۆراکی ئاژەڵدا هەڵمژێت.
بڕی پێشنیارکراوی بە پێی قۆناغەکانی ژیان
- لەدایکبوون تا شەش مانگ ٠.٢٧ میلیگرام
- ساوا حەوت بۆ دوانزە مانگ ١١ میلیگرام
- منداڵان یەک بۆ سێ ساڵ ٧ میلیگرام
- منداڵان چوار بۆ هەشت ساڵ ١٠ میلیگرام
- منداڵانی نۆ بۆ سیانزە ساڵ ٨ میلیگرام
- کوڕانی هەرزەکار چواردە بۆ هەژدە ساڵ ١١ ملگم
- کچانی هەرزەکار سیانزە بۆ هەژدە ساڵ ١٥ میلیگرام
- پیاوی پێگەیشتوو نۆزدە بۆ پەنجا ساڵ ٨ میلیگرام
- ژنانی پێگەیشتوو نۆزدە بۆ پەنجا ساڵ ١٨ میلیگرام
- گەورەکان سەروو پەنجا ساڵ و گەورەتر ٨ میلیگرام
- هەرزەکاری دووگیان ٢٧ میلیگرام
- ئافرەتی دووگیان ٢٧ میلیگرام
- هەرزەکاری شیردەر ١٠ میلیگرام
- ئافرەتی شیردەر ٩ میلیگرام
چ خۆراکێک ئاسن دابین دەکات؟
ئاسن بە شێوەیەکی سروشتی لە زۆرێک لە خۆراکەکاندا دەدۆزرێتەوە و زیاد دەکرێت بۆ هەندێک لە بەرهەمە خۆراکییە بەهێزەکان. دەتوانیت بڕێکی پێشنیارکراوی ئاسن وەربگریت بە خواردنی چەند خۆراکێکی جۆراوجۆر، لەوانە:
- گۆشتی لاواز، خواردنە دەریاییەکان و باڵندە.
- نانی بەیانی و دانەوێڵەی بەیانی.
- گەنمی سپی، سپێناج، نیسک، پاقلە.
- بندوق و هەندێک میوەی وشککراو وەک مێوژ.
ئاسن لە خۆراکدا بە دوو شێوە دێت: ئاسنی هیم و ئاسنی ناهیمی. ئاسنی هیمی لە خۆراکی ڕووەکی و بەرهەمە خۆراکییە بەهێزکراوەکاندا دەدۆزرێتەوە. گۆشت و خواردنە دەریاییەکان و باڵندە هەردوو ئاسنی هیم و ناهیمیان هەیە.
جەستە ئاسن لە سەرچاوەکانی ڕووەکەوە باشتر دەمژێت کاتێک دەیخۆیت لەگەڵ گۆشت و باڵندە و خواردنە دەریاییەکان و ئەو خۆراکانەی کە ڤیتامین C یان تێدایە وەک میوەی ترش و ترێ و بیبەری شیرین و تەماتە و برۆکلی.
چی جۆرە تەواوکەرێکی ئاسن بەردەستە؟
ئاسن لە زۆرێک لە تەواوکەری فرەڤیتامین/کانزاکان بەردەستە هەروەها لەو تەواوکەرەکاندا کە تەنها ئاسنی تێدایە. ئاسن لە تەواوکەرەکاندا زۆرجار لە شێوەی گۆگردیدی ئاسن، گلوکۆناتی ئاسن، سیتراتی فێریک، یان گۆگرداتی ئاسن. ئەو خۆراکانەی کە ئاسنیان تێدایە ڕاگەیەندراوێکیان هەیە لەسەر ناونیشانەکە هۆشداری دەدات کە دەبێت لە دەست منداڵان دوور بکرێنەوە. زۆر بەکارهێنانی ماددەی ئاسن یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی ژەهراویبوونی کوشندە لە منداڵاندا.
ئایا ئاسنی پێویست دەست دەکەوێت؟
زۆربەی خەڵکی ئەمریکا ئاسنی پێویست وەردەگرن لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک لە گروپەکانی خەڵک ئەگەری ئەوەیان زیاترە کە کێشەیان هەبێت لە ئاسنی پێویست:
- کچانی هەرزەکار و ئەو ژنانەی ماوەی سووڕی مانگانەیان زۆرە.
- ئافرەتی دووگیان و هەرزەکار.
- منداڵی ساوا (بە تایبەتی ئەگەر زوو لەدایکبووبێت یان کێشی کەم بێت).
- بەخشەری خوێنی بەردەوام.
- ئەو کەسانەی کە شێرپەنجەیان هەیە، نەخۆشییەکانی گەدە و ڕیخۆڵە (GI) یان شکستی دڵ.
چی ڕوودەدات ئەگەر ئاسنی پێویست وەرنەگرم؟
لە ماوەیەکی کورتدا، کەمی ئاسن هیچ نیشانەیەکی ئاشکرا دروست ناکات. جەستە ئاسنی خەزنکراو بەکاردەهێنێت لە ماسولکەکان، جگەر، سپڵ و مۆخی ئێسک. لەگەڵ ئەوەشدا، کاتێک ئاستی ئەو ئاسنەی لە لەشدا هەڵگیراوە کەم دەبێتەوە، کەمخوێنی کەمی ئاسن دەست پێدەکات. کاتێک خڕۆکە سوورەکان بچووک دەبنەوە و هیمۆگلۆبینی کەمتریان تێدایە. لە ئەنجامدا، خوێن ئۆکسجینی کەمتر لە سییەکانەوە دەگوازێتەوە بۆ سەرانسەری لەش.
نیشانەکانی کەمخوێنی کەمی ئاسن بریتین لە بێزاری ڕێڕەوی هەرس، لاوازی، ماندوویەتی، نەبوونی وزە و کێشە لەگەڵ یادەوەری و یادگەدا لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو کەسانەی کەمخوێنی کەمی ئاسنیان هەیە کەمتر توانای بەرەنگاربوونەوەی میکرۆبەکان و هەوکردنەکانیان هەیە، بۆ کارکردن و وەرزشکردن و کۆنترۆڵکردنی پلەی گەرمی جەستەیان. ئەو منداڵانەی کەمخوێنی ئاسنیان هەیە لەوانەیە کێشەی فێربوونیان بۆ دروست ببێت.
کەمی ئاسن شتێکی نائاسایی نییە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەتایبەتی لەنێو منداڵانی بچووک، ژنانی خوار ٥٠ ساڵ و ژنانی دووگیان. هەروەها دەکرێت لەو کەسانەدا ڕووبدات کە گۆشت و باڵندە و خواردنە دەریاییەکان ناخۆن. لەدەستدانی خوێن، ئەو نەخۆشییانەی هەرس کە لەڕێی ڕێگریکردن لە هەڵمژینی خۆراک، یان خواردنی ژەمە خۆراکی لاوازەوە دروستبوون.
کاریگەری ئاسن لەسەر تەندروستی چییە؟
زانایان لێکۆڵینەوە لە ئاسن دەکەن بۆ ئەوەی بزانن چۆن کاریگەری لەسەر تەندروستی هەیە. گرنگترین بەشی ئاسن لە تەندروستیدا ڕێگریکردنە لە کەمخوێنی ئاسن و دروستبوونی کێشە.
ئافرەتی دووگیان
لە ماوەی دووگیانیدا، بڕی خوێن لە جەستەی ئافرەتدا زیاد دەکات. بۆیە پێویستی بە ئاسنی زیاترە بۆ خۆی و منداڵەکەی. زۆر کەم بەکارهێنانی ئاسن لە ماوەی دووگیانیدا مەترسی کەمخوێنی ئاسن لە ئافرەتان و مەترسی کەمی کێشی منداڵبوون و لەدایکبوونی پێشوەخت و کەمی ئاسن زیاد دەکات. زۆر کەمی ئاسن لەوانەیە زیان بە گەشەی مێشکی منداڵەکە بگەیەنێت.
ئەو ئافرەتانەی کە دووگیانن پێویستە قسە لەگەڵ دابینکەری چاودێری تەندروستی خۆیان بکەن و تەواوکەری ئاسن وەربگرن ئەگەر بۆیان پێشنیار بکرێت.
منداڵی ساوا و شیرەخۆرە
کەم خوێنی ئاسن لە منداڵیدا دەبێتە هۆی دواکەوتنی گەشەی دەروونی، کشانەوەی کۆمەڵایەتی، و توانای کەمتر بۆ سەرنجدان. لە تەمەنی شەش بۆ نۆ مانگیدا، منداڵانی ئەو تەمەنە لەوانەیە کەمی ئاسنیان هەبێت مەگەر ئەو خۆراکە ڕەقانە بخۆن کە بە ئاسن دەوڵەمەند دەکرێن یان پێکهاتەی ئاسنی بەهێزکراو بخۆنەوە.
کەمخوێنی نەخۆشی درێژخایەن
هەندێک لە نەخۆشییە درێژخایەنەکان، وەک نەخۆشی جومگەی ڕۆماتیدی، نەخۆشی هەوکردنی ڕیخۆڵە و هەندێک جۆری شێرپەنجە، دەتوانن دەستێوەردان لە توانای لەش بکەن بۆ بەکارهێنانی ئاسنی خەزنکراو.
وەرگرتنی ئاسنی زیاتر لە خۆراکەکان یان تەواوکەرەکان بە شێوەیەکی ئاسایی کەمخوێنی نەخۆشی درێژخایەن چارەناکات چونکە ئاسن لە سووڕی خوێنەوە دەگوازرێتەوە بۆ شوێنی هەڵگرتن. چارەسەری سەرەکی بۆ کەمخوێنی نەخۆشی درێژخایەن چارەسەری نەخۆشییە بنچینەییەکەیە.
ئایا ئاسن دەتوانێت زیانبەخش بێت؟
بەڵێ، ئاسن دەتوانێت زیانبەخش بێت ئەگەر زۆر بێت. لە کەسانی تەندروستدا، بەکارهێنانی ژەمێکی زۆر لە تەواوکەری ئاسن (بە تایبەتی لەسەر گەدەی بەتاڵ) دەتوانێت ببێتە هۆی بێزاری گەدە، قەبزی، هەستکردن بە نەخۆشی، ئازاری سک، ڕشانەوە، سکچوون. هەروەها بڕێکی زۆر لە ئاسن لەوانەیە ببێتە هۆی کاریگەری گەورەتر، لەوانە هەوکردنی ڕیخۆڵە و برینەکان. هەروەها ژەمی بەرزی ئاسن دەتوانێت هەڵمژینی زینک کەم بکاتەوە. ژەمێکی زۆر بەرزی ئاسن (بە سەدان یان هەزاران میلیگم) دەتوانێت ببێتە هۆی شکستی ئەندامەکان، کۆما، لەرزین و گرژبوونی ماسولکە و مردن. پاکێجی پاراستنی منداڵ و ناونیشانی ئاگادارکردنەوە لەسەر تەواوکەری ئاسن بە شێوەیەکی بەرچاو ژمارەی ژەهراویبوونی ئاسنی بە ڕێکەوت لە منداڵاندا کەمکردەوە.
هەندێک کەس نەخۆشییەکی بۆماوەیییان هەیە کە پێی دەوترێت هێمۆکرۆماتۆسیس کە دەبێتە هۆی دروستبوونی ئاستی ژەهراوی ئاسن لە جەستەیاندا. بەبێ چارەسەری پزیشکی، ئەو کەسانەی کە نەخۆشی هێمۆکرۆماتۆسسی بۆماوەیییان هەیە دەتوانن کێشەی گەورە دروست بکەن وەک نەخۆشی جگەر، شێرپەنجەی جگەر و نەخۆشی دڵ. ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە پێویستە خۆیان بەدووربگرن لە بەکارهێنانی تەواوکەری ئاسن و تەواوکەری ڤیتامین C.
سنووری ڕۆژانە بۆ ئاسن لە هەموو سەرچاوەکانەوە دەگرێتەوە، خواردن و خواردنەوە و تەواوکەرەکان کە لە خوارەوە لیست کراون. پزیشک لەوانەیە زیاتر لە سنووری ئاسن بنووسێت بۆ ئەو کەسانەی کە پێویستیان بە ژەمی بەرزترە بۆ ماوەیەک بۆ چارەسەرکردنی کەمی ئاسن.
ڕێژەی ئاسن بە گوێرەی تەمەن:
- لە لەدایکبوون تا دوانزە مانگ ٤٠ میلیگرام
- لە منداڵانی یەک بۆ سیانزە ساڵ ٤٠ میلیگرام
- لە هەرزەکارەکانی چواردە بۆ هەژدە ساڵ ٤٥ میلیگرام
- لە گەورەکانی نۆزدە ساڵ و سەرووتر ٤٥ میلیگرام
ئایا ئاسن کارلێک دەکات لەگەڵ دەرمان یان تەواوکەری خۆراکی تر؟
بەڵێ، تەواوکەری ئاسن دەتوانێت کارلێک بکات یان دەستێوەردان بکات لەگەڵ دەرمان و تەواوکەرەکانی تر کە وەردەگیرێن. ئەمەش چەند نموونەیەکە:
- تەواوکەری ئاسن دەتوانێت بڕی لیڤۆدۆپا کەم بکاتەوە کە لەش هەڵیدەمژێت، وا دەکات کەمتر کاریگەر بێت. لێڤۆدۆپا (Levodopa) لە Sinemet و Stalevo دۆزراوەتەوە، بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی پارکینسن و نەخۆشی قاچەکان.
- بەکارهێنانی ئاسن لەگەڵ لێڤۆتیرۆکسین دەتوانێت کاریگەری ئەم دەرمانە کەم بکاتەوە. لێڤۆتیرۆکسینی وەک (Levothroid، Levoxyl، Synthroid، Tirosint و Unithroid) بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی غودەی چالاک، نەخۆشی گۆیتەر و شێرپەنجەی غودە.
- ڕێگرییەکانی پەمپی پرۆتۆنی لانسۆپرازۆل (Prevacid) و ئۆمێپرازۆل (Prilosec) ترشی گەدە کەم دەکەنەوە بۆیە لەوانەیە بڕی ئاسنی ناهیم کەم بکەنەوە کە لەش لە خۆراکەوە دەمژێت.
- کالسیۆم لەوانەیە کار لە بە هەڵمژینی ئاسن بکات. بەکارهێنانی کالسیۆم و ئاسن لە کاتە جیاوازەکانی ڕۆژدا دەتوانێت ڕێگری لەم کێشەیە بکات.
بە پزیشک، دەرمانساز و دابینکەرانی تری چاودێری تەندروستی بڵێ دەربارەی هەر تەواوکەرێکی خۆراک و ڕەچەتەی دەرمان یان دەرمانێکی سەرووی کۆنترۆڵ کە وەریاندەگریت. ئەوان دەتوانن پێت بڵێن کە ئایا تەواوکەرە خۆراکییەکان لەوانەیە کارلێک بکەن لەگەڵ دەرمانەکان یان ئەگەر دەرمانەکان لەوانەیە دەستێوەردان بکەن لە چۆنیەتی هەڵمژینی جەستە، بەکارهێنان، یان شکاندنی خۆراکەکان.
ئاسن و خواردنی تەندروستی
پێویستە خەڵک زۆربەی ماددە خۆراکەکانیان لە خواردن و خواردنەوەوە وەربگرن. خۆراکەکان ڤیتامین و کانزا و ڕیشاڵی خۆراکی و پێکهاتەکانی تریان تێدایە کە سوود بە تەندروستی دەگەیەنێت. لە هەندێک حاڵەتدا، خۆراکی بەهێزکراو و تەواوکەری خۆراک بەسوودن کاتێک کە ناتوانرێت پێداویستییەکانی یەکێک یان زیاتر لە خۆراکەکان دابین بکرێت (بۆ نموونە، لە قۆناغە دیاریکراوەکانی ژیاندا وەک لە ماوەی دووگیانی).
