جینۆسایدی دارفوور لە سوودان

پێشەکی

کۆمەڵکووژی دارفوور یەکێکە لە تراژیدیا هەرە دڵتەزێنەکانی سەدەی بیست و یەکەم. ئەم ڕووداوە دڵتەزێنە لە ناوچەی دارفووری سودان ڕوویدا و بووە هۆی کوشتن و ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس. لەم ڕاپۆرتەدا، هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر ڕەهەندە جیاوازەکانی ئەم کۆمەڵکووژییە، لە پێشینەی مێژووییەوە تا هۆکارەکانی سەرهەڵدان و شێوازەکانی ئەنجامدانی. هەروەها باس لە کاریگەرییە مرۆییەکان و کاردانەوە نێودەوڵەتییەکان دەکەین و لە کۆتاییدا چاوێک بە داهاتووی ناوچەکەدا دەخشێنین.

پێشینەی مێژوویی و جوگرافی دارفوور

دارفوور ناوچەیەکی فراوانە لە ڕۆژئاوای سودان. ئەم ناوچەیە مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و لە سەردەمێکدا سوڵتاننشینێکی سەربەخۆ بووە. دارفوور لە ساڵی ١٩١٦ لەلایەن بەریتانیاوە داگیر کرا و دواتر بووە بەشێک لە سودان. ناوچەکە زیاتر لە ٦ ملیۆن دانیشتووی هەیە کە زۆربەیان موسوڵمانن، بەڵام لە ڕووی نەژادی و هۆزایەتییەوە جیاوازن. گرنگترین گرووپەکان بریتین لە فوور، زەغاوە و عەرەبە کۆچەرییەکان.

دارفوور ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە سەرچاوە سروشتییەکان، بەتایبەت نەوت. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، زۆربەی دانیشتووانەکەی لە هەژاریدا دەژین و گەشەپێدانی ئابووری و ژێرخانی کەمی بەرکەوتووە. ئەم دۆخە نایەکسانە بووەتە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی ناڕەزایی و کێشە لە ناوچەکەدا.

هۆکارەکانی سەرهەڵدانی کێشە

کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆز لە پشت سەرهەڵدانی کێشەکانی دارفوورەوە هەن. یەکەم، ملمڵانێی دێرین لە نێوان کۆچەرە عەرەبەکان و جوتیارە ئەفریقییەکان لەسەر زەوی و ئاو هەبووە. دووەم، حکومەتی ناوەندی لە خەرتووم پشتگوێی ناوچەکەی خستووە و گەشەپێدانی پێویستی بۆ نەکردووە. سێیەم، دابەشبوونی نایەکسانی سامان و دەسەڵات لە نێوان گرووپە جیاوازەکاندا هەستی ناڕەزایی زیاد کردووە.

لە ساڵی ٢٠٠٣دا، دوو گرووپی چەکداری سەر بە نەتەوە ئەفریقییەکان (بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی سودان و بزووتنەوەی دادپەروەری و یەکسانی) هێرشیان کردە سەر بنکەکانی حکومەت. حکومەتی سودان بە توندی وەڵامی دایەوە و پشتگیری میلیشیا عەرەبەکانی کرد کە بە "جەنجەوید" ناسراون. ئەمەش بووە سەرەتای توندوتیژییەکی بەرفراوان.

دەستپێکی توندوتیژی و کۆمەڵکووژی دارفوور

لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە، حکومەتی سودان و میلیشیا جەنجەویدەکان دەستیان کرد بە هێرشێکی سیستماتیک دژ بە خەڵکی مەدەنی لە دارفوور. ئەم هێرشانە بە شێوەیەکی تایبەت ئاراستەی گرووپە نا-عەرەبەکان کران، وەک فوور، مەساڵیت و زەغاوە. هێرشەکان بریتی بوون لە سووتاندنی گوندەکان، کوشتنی بەکۆمەڵ، دەستدرێژی سێکسی بەرفراوان و ڕاگوێزانی زۆرەملێی خەڵک.

حکومەتی سودان هەوڵی دا ئەم هێرشانە وەک ملمڵانێیەکی خێڵەکی نیشان بدات، بەڵام بەڵگەکان ئەوەیان دەرخست کە ئەمە سیاسەتێکی ئەنقەست بووە بۆ پاکتاوکردنی نەژادی. نەتەوە یەکگرتووەکان و زۆر لە وڵاتانی جیهان ئەم کردەوانەیان بە "جینۆساید" ناو برد.

جۆر و شێوازەکانی کۆمەڵکووژی دارفوور

کۆمەڵکووژی دارفوور بە چەندین شێوازی جیاواز ئەنجام درا:

کوشتنی بەکۆمەڵ

هێرشبەران بە شێوەیەکی سیستماتیک پیاوان و کوڕانیان دەکوشت.

دەستدرێژی سێکسی

ژنان و کچان بە شێوەیەکی بەرفراوان دەکرانە ئامانجی دەستدرێژی سێکسی وەک چەکێک بۆ شکاندنی کۆمەڵگاکانیان.

وێرانکردنی ژێرخان

گوندەکان دەسووتێنران و سەرچاوەکانی ئاو و خۆراک لەناو دەبران.

ڕاگوێزانی زۆرەملێ

خەڵک بە زۆر لە شوێنی خۆیان دەردەکران و ناچار دەکران پەنا بۆ کەمپەکانی پەنابەران ببەن.

سیاسەتی برسیکردن

بە ڕێگریکردن لە گەیشتنی یارمەتییە مرۆییەکان، خەڵک تووشی برسێتی و نەخۆشی دەکران.

ژەهراویکردنی سەرچاوەکانی ئاو

هەندێک جار سەرچاوەکانی ئاو ژەهراوی دەکران بۆ ناچارکردنی خەڵک بە جێهێشتنی ناوچەکانیان.

کاریگەرییە مرۆییەکان

کاریگەرییەکانی ئەم کۆمەڵکووژییە لەسەر خەڵکی دارفوور زۆر قورس و درێژخایەن بوون. بە پێی ئامارە جیاوازەکان، نزیکەی ٣٠٠,٠٠٠ کەس گیانیان لەدەست داوە و زیاتر لە ٢.٧ ملیۆن کەس ئاوارە بوون. زۆربەی ئاوارەکان لە کەمپە نالەبارەکانی پەنابەراندا دەژین، لە ناوخۆی سودان یان لە وڵاتانی دراوسێ وەک چاد.

جگە لە زیانە فیزیکییەکان، کاریگەرییە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەم تراژیدیایە زۆر قووڵن. زۆرێک لە قوربانیان تووشی دۆخی دەروونی وەک خەمۆکی و دڵەڕاوکێ بوون. پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان تێکچوون و متمانە لە نێوان گرووپە جیاوازەکاندا نەماوە. هەروەها ژێرخانی پەروەردەیی و تەندروستی بە تەواوی تێکچووە، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر نەوەی داهاتوو دروست دەکات.

کاردانەوەی نێودەوڵەتی

کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بە شێوەیەکی هێواش و ناکارا وەڵامی ئەم قەیرانەی دایەوە. لە سەرەتادا، زۆربەی وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ دۆخەکە دەکرد و ناویان نەنا "جینۆساید". بەڵام لە ساڵی ٢٠٠٤ەوە، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و چەند وڵاتێکی تر ئەم کردەوانەیان بە جینۆساید ناو برد.

نەتەوە یەکگرتووەکان چەندین بڕیارنامەی دەرکرد و لە ساڵی ٢٠٠٧دا هێزی ئاشتیپارێزی (یونامید)ی ناردە ناوچەکە. هەروەها دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵی ٢٠٠٩دا فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ عومەر ئەلبەشیر، سەرۆکی ئەوکاتی سودان، دەرکرد بە تۆمەتی تاوانی جەنگ و تاوان دژی مرۆڤایەتی.

سەرەڕای ئەم هەنگاوانە، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی نەیتوانی بە شێوەیەکی کاریگەر کۆتایی بە توندوتیژییەکان بهێنێت. هۆکارەکانی ئەمەش بریتی بوون لە نەبوونی یەکڕیزی لە ئەنجومەنی ئاسایش، بەرژەوەندییە ئابوورییەکانی هەندێک وڵات لە سودان، و ئاڵۆزی دۆخەکە.

هەوڵەکان بۆ چارەسەری کێشەکە

چەندین هەوڵ دراون بۆ چارەسەرکردنی کێشەی دارفوور، بەڵام زۆربەیان سەرکەوتوو نەبوون. لە ساڵی ٢٠٠٦دا، ڕێککەوتننامەی ئاشتی دارفوور لە نێوان حکومەتی سودان و یەکێک لە گرووپە یاخیبووەکان واژۆ کرا، بەڵام نەیتوانی کۆتایی بە توندوتیژییەکان بهێنێت. لە ساڵی ٢٠١١دا، ڕێککەوتننامەی دۆحە واژۆ کرا، بەڵام ئەمیش سنووردار بوو لە کاریگەرییەکانیدا.

دوای ڕووخانی ڕژێمی عومەر ئەلبەشیر لە ساڵی ٢٠١٩دا، هیوایەک دروست بوو بۆ چارەسەری کێشەکە. حکومەتی نوێی سودان هەنگاوی نا بۆ دانوستان لەگەڵ گرووپە چەکدارەکان و لە ساڵی ٢٠٢٠دا ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتی واژۆ کرا. بەڵام جێبەجێکردنی ئەم ڕێککەوتننامەیە هێشتا ڕووبەڕووی کۆسپ و تەگەرە دەبێتەوە.

ئەنجام و تێڕوانین بۆ داهاتوو

کۆمەڵکووژی دارفوور یەکێکە لە تاریکترین لاپەڕەکانی مێژووی هاوچەرخ. ئەم تراژیدیایە دەریخست کە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هێشتا ناتوانێت بە شێوەیەکی کاریگەر ڕێگری لە جینۆساید و تاوانە گەورەکان دژی مرۆڤایەتی بکات. هەروەها ئەوەشی دەرخست کە چۆن ملمڵانێ لەسەر سەرچاوەکان و جیاوازییە نەژادی و ئایینییەکان دەتوانن ببنە هۆی توندوتیژی کوشندە.