ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جینۆسایدی ڕۆهینگیا یەکێکە لە تراژیدیا هەرە مەزنەکانی سەدەی بیست و یەکەم لانیکەم ١٥,٠٠٠ ڕۆهینگیا لە ماوەی توندوتیژییەکانی ٢٠١٧دا کوژراون. ئەم ڕووداوە دڵتەزێنە لە وڵاتی میانمار (بورما) ڕوویدا، کە تیایدا کەمینەی موسڵمانی ڕۆهینگیا ڕووبەڕووی توندوتیژی سیستەماتیک، پاکتاوکردنی ڕەگەزی و ئازاردانی بەردەوام بوونەوە لەلایەن حکومەت و هێزە سەربازییەکانی میانمارەوە.
پێشینەی مێژوویی
ڕۆهینگیاکان گروپێکی ئیتنی موسڵمانن کە بۆ سەدان ساڵ لە ویلایەتی ڕاخین (ئاراکان) لە ڕۆژئاوای میانمار نیشتەجێ بوون. سەرەڕای ئەوەی کە مێژوویەکی دوور و درێژیان لەو ناوچەیەدا هەیە، حکومەتی میانمار ڕەتی دەکاتەوە دان بە ڕۆهینگیاکان وەک هاووڵاتی بنێت و وەک کۆچبەری نایاسایی لە بەنگلادیش سەیریان دەکات.
لە ساڵی ١٩٨٢دا، یاسایەکی هاووڵاتیبوون لە میانمار پەسەند کرا کە ڕۆهینگیاکانی لە مافی هاووڵاتیبوون بێبەش کرد. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە ئەم گروپە ببنە بێ دەوڵەت و لە زۆربەی مافە سەرەتاییەکان بێبەش بن. لە ماوەی دەیەکانی دواتردا، ڕۆهینگیاکان ڕووبەڕووی چەوساندنەوە، جیاکاری و توندوتیژی بەردەوام بوونەوە.
هۆکارەکانی جینۆسایدەکە
چەندین هۆکاری قووڵ و ئاڵۆز ڕۆڵیان هەبوو لە سەرهەڵدانی جینۆسایدی ڕۆهینگیا:
جیاوازی ئایینی و کەلتووری ڕۆهینگیاکان
موسڵمانن لە وڵاتێکدا کە زۆرینەی بوداین. ئەم جیاوازییە ئایینی و کەلتوورییە بووەتە هۆی دروستبوونی ترس و گومان لە نێوان کۆمەڵگاکاندا.
ناسیۆنالیزمی توندڕەوی بودایی
گروپە ناسیۆنالیستە توندڕەوە بوداییەکان ڕۆڵێکی گەورەیان هەبوو لە هاندانی دژایەتی و توندوتیژی دژی ڕۆهینگیاکان.
کێشەی زەوی و سەرچاوەکان
ناکۆکی لەسەر زەوی و سەرچاوە سروشتییەکان لە ویلایەتی ڕاخین بووە هۆی زیادبوونی گرژییەکان.
سیاسەتی حکومەت
حکومەتی میانمار سیاسەتێکی دوژمنکارانەی بەرامبەر بە ڕۆهینگیاکان پەیڕەو کردووە، کە بووەتە هۆی بێبەشکردنیان لە مافە سەرەتاییەکان.
بەرژەوەندی ئابووری و سیاسی
دەسەڵاتدارانی میانمار لە ڕێگەی دەستبەسەرداگرتنی زەوی و سەرچاوەکانی ڕۆهینگیاکان، قازانجی ئابووری و سیاسییان بەدەستهێناوە.
بێدەنگی نێودەوڵەتی
کەمتەرخەمی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە سەرەتادا بووە هۆی ئەوەی کە حکومەتی میانمار هەست بە ئازادی زیاتر بکات لە جێبەجێکردنی سیاسەتە دژە ڕۆهینگیاکانی.
جۆر و شێوازی جینۆسایدەکە
جینۆسایدی ڕۆهینگیا لە چەندین شێواز و کردەوەی دژە مرۆیی پێکهاتووە:
کوشتنی بەکۆمەڵ
هێزەکانی میانمار دەستیان دایە کوشتنی بەکۆمەڵی ڕۆهینگیاکان، بە تایبەتی لە ساڵی ٢٠١٧دا کە بە "پاککردنەوەی سەربازی" ناسرا.
دەستدرێژی سێکسی
ژنان و کچانی ڕۆهینگیا بە شێوەیەکی سیستەماتیک ڕووبەڕووی دەستدرێژی سێکسی بوونەوە وەک ئامرازێک بۆ تۆقاندن و کۆنترۆڵکردن.
سووتاندنی گوندەکان
سوپای میانمار بە سەدان گوندی ڕۆهینگیای سووتاند، کە بووە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار کەس.
ڕاگواستنی زۆرەملێ
زیاتر لە یەک ملیۆن ڕۆهینگیا ناچار کران وڵات بەجێبهێڵن و پەنا بۆ وڵاتانی دراوسێ، بە تایبەتی بەنگلادیش، ببەن.
سنووردارکردنی ئازادییەکان
ڕۆهینگیاکان لە مافی گەشتکردن، خوێندن، کارکردن و چارەسەری تەندروستی بێبەش کراون.
ژمارەی قوربانیان
بەپێی سەرچاوە نوێیەکان، لانیکەم ١٥,٠٠٠ ڕۆهینگیا لە ماوەی توندوتیژییەکانی ٢٠١٧دا کوژراون. هەرچەندە، ژمارەی دەقیقی قوربانیان ناڕوونە بەهۆی سروشتی سیستەماتیکی توندوتیژییەکان و سنوورداربوونی دەستگەیشتن بە ناوچەکە.
کاریگەرییەکانی جینۆسایدەکە
جینۆسایدی ڕۆهینگیا کاریگەری قووڵی لەسەر تاک و کۆمەڵگا هەبووە، لەوانە قەیرانی پەنابەران، کێشە دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان، مەترسی لەناوچوونی کەلتوور، و کاریگەری نەرێنی ئابووری لەسەر ناوچەکە.
کاردانەوەی نێودەوڵەتی
سەرەڕای ئیدانەکردنی فەرمی لەلایەن زۆربەی وڵاتان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانەوە، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی ئەوتۆی نەبووە لە ڕاگرتنی جینۆسایدەکە یان سزادانی بکەرانی. هەوڵەکان زیاتر لە چوارچێوەی ئیدانەکردنی زارەکی و هەندێک سزای ئابووری سنوورداردا ماونەتەوە، بێ ئەوەی کاریگەرییەکی بەرچاویان هەبووبێت لەسەر ڕەوشی ڕۆهینگیاکان.
دەرەنجام
جینۆسایدی ڕۆهینگیا نموونەیەکی تراژیدییە لە شکستی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە پاراستنی مافی کەمینەکان و ڕێگرتن لە تاوانە دژە مرۆییەکان. پێویستە هەوڵەکان چڕ بکرێنەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێکی درێژخایەن کە مافی ڕۆهینگیاکان بپارێزێت و کۆتایی بە چەوساندنەوە و توندوتیژی بهێنێت. تەنها لە ڕێگەی تێگەیشتن، لێبوردەیی و دادپەروەری دەتوانرێت ڕێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەم جۆرە تاوانە دژە مرۆییانە بگیرێت.
