ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
فیزیای تەنۆلکەیی یەکێکە لە گرنگترین و سەرنجڕاکێشترین لقەکانی زانستی فیزیا کە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە بنەڕەتییەکانی ماددە و وزە دەکات. ئەم بوارە زانستییە هەوڵ دەدات تێگەیشتنێکی قووڵ لە سروشتی گەردوون و یاسا بنەڕەتییەکانی پەیدا بکات.
بنەماکانی فیزیای تەنۆلکەیی
فیزیای تەنۆلکەیی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەستی پێکرد کاتێک زاناکان دەستیان کرد بە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی ناوکی ئەتۆم. ئەم بوارە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە کە هەموو ماددەیەک لە تەنۆلکەی زۆر بچووک پێکهاتووە. ئەم تەنۆلکانە خاوەنی تایبەتمەندی وەک بارگە، سپین و کێش هەن. زانایان بە بەکارهێنانی ئامێری تایبەت و شیکردنەوەی ماتماتیکی هەوڵ دەدەن ئەم تەنۆلکانە و کارلێکیان لەگەڵ یەکتر بدۆزنەوە و لێیان تێبگەن.
تەنۆلکە بنەڕەتییەکان
لە فیزیای تەنۆلکەییدا، چەندین تەنۆلکەی بنەڕەتی هەن کە پێکهێنەری ماددەن. گرنگترینیان بریتین لە:
- کوارکەکان: ئەمانە پێکهێنەری پرۆتۆن و نیوترۆنن.
- لێپتۆنەکان: وەک ئەلیکترۆن و نیوترینۆ.
- بۆسۆنەکان: تەنۆلکەکانی گواستنەوەی هێز، وەک فۆتۆن و بۆسۆنی هیگز.
هەر یەک لەم تەنۆلکانە خاوەنی تایبەتمەندی تایبەت بە خۆیانن و ڕۆڵی گرنگیان هەیە لە پێکهێنانی جیهانی دەوروبەرماندا.
هێزە بنەڕەتییەکان
لە فیزیای تەنۆلکەییدا، چوار هێزی بنەڕەتی هەن کە کارلێکی نێوان تەنۆلکەکان کۆنترۆڵ دەکەن:
١. هێزی ناوکی بەهێز: ئەم هێزە کوارکەکان پێکەوە دەبەستێتەوە.
٢. هێزی کارۆموگناتیسی: کارلێکی نێوان تەنۆلکە باردارەکان ڕێکدەخات.
٣. هێزی ناوکی لاواز: بەرپرسە لە تێکشکانی ڕادیۆئەکتیڤ.
٤. هێزی کێشکردن: کاریگەری لەسەر هەموو ماددە و وزەیەک هەیە.
تێگەیشتن لەم هێزانە و چۆنیەتی کارکردنیان یەکێکە لە ئامانجە سەرەکییەکانی فیزیای تەنۆلکەیی.
تیۆری کوانتەم
تیۆری کوانتەم بناغەی فیزیای تەنۆلکەییە. ئەم تیۆرییە باس لەوە دەکات کە لە ئاستی زۆر بچووکدا، ماددە و وزە هەڵسوکەوتێکی جیاواز لە جیهانی گەورەی ئێمە دەنوێنن. بۆ نموونە، تەنۆلکەیەک دەتوانێت لە یەک کاتدا لە دوو شوێنی جیاواز بێت، یان حاڵەتی شەپۆل و تەنۆلکەیی هەبێت. ئەم تیۆرییە سەرەڕای ئاڵۆزی، توانیویەتی زۆر دیاردەی سروشتی ڕوون بکاتەوە.
بەرهەمهێنەرەکانی تەنۆلکە
بۆ لێکۆڵینەوە لە تەنۆلکە بنەڕەتییەکان، زانایان ئامێری تایبەت بەکاردەهێنن کە پێیان دەوترێت بەرهەمهێنەری تەنۆلکە. ئەم ئامێرانە تەنۆلکەکان بە خێراییەکی زۆر بەیەکدا دەکێشن و کارلێکەکانیان تۆمار دەکەن. بەناوبانگترین بەرهەمهێنەری تەنۆلکە، بەرهەمهێنەرە گەورەکەی هادرۆنە لە سێرنە کە لە ساڵی ٢٠١٢دا بۆسۆنی هیگزی دۆزییەوە.
کاریگەری فیزیای تەنۆلکەیی لە جیهانی ئەمڕۆدا
فیزیای تەنۆلکەیی کاریگەری لەسەر زۆر بواری ژیانی ڕۆژانەمان هەیە. بۆ نموونە:
- پزیشکی: بەکارهێنانی تەنۆلکەکان بۆ چارەسەری نەخۆشی و دۆزینەوەی نەخۆشی.
- تەکنەلۆژیا: گەشەپێدانی کۆمپیوتەری کوانتەمی و ئامێری وردبین.
- وزە: لێکۆڵینەوە لە سەرچاوەی نوێی وزە و باشترکردنی وزەی ناوکی.
داهاتووی فیزیای تەنۆلکەیی
فیزیای تەنۆلکەیی بەردەوام لە گەشەکردندایە. زانایان هێشتا هەوڵ دەدەن وەڵامی پرسیارە گەورەکان بدۆزنەوە، وەک چۆنیەتی یەکخستنی هێزە بنەڕەتییەکان، سروشتی ماددەی تاریک و وزەی تاریک، و تیۆری هەموو شتێک کە هەوڵ دەدات هەموو یاساکانی فیزیا لە یەک چوارچێوەدا کۆبکاتەوە.
لە کۆتاییدا، فیزیای تەنۆلکەیی بوارێکی زۆر گرنگ و سەرنجڕاکێشە کە دەرگای تێگەیشتن لە نهێنییەکانی گەردوون بۆ ئێمە دەکاتەوە. هەرچەندە زۆرجار ئاڵۆز و قورسە، بەڵام کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ڕۆژانەمان هەیە و چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوودا گۆڕانکاری گەورە لە جیهانی زانست و تەکنەلۆژیادا دروست بکات.
