ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
دەوڵەتی ئەیووبی یەکێک بوو لە گرنگترین دەوڵەتە ئیسلامییەکانی سەدەکانی ناوەڕاست کە لە ساڵی ١١٧١-١٢٥٠ لەلایەن سەڵاحەدینی ئەیووبییەوە دامەزرا. ئەم دەوڵەتە بۆ ماوەی نزیکەی ٨٠ ساڵ بەشێکی گەورەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا یەکخست و ڕۆڵێکی گرنگی لە بەرەنگاربوونەوەی خاچپەرستەکان و گەشەپێدانی کولتوور و زانستدا گێڕا.
ناساندن
دەوڵەتی ئەیووبی (١١٧١-١٢٥٠) یەکێک بوو لە دەوڵەتە گرنگ و کاریگەرەکانی جیهانی ئیسلامی لە سەدەکانی ناوەڕاستدا. ئەم دەوڵەتە لەسەر دەستی سەڵاحەدینی ئەیووبی دامەزرا و توانی بۆ ماوەیەکی کورت بەشێکی زۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەکبخات. دەوڵەتی ئەیووبی بە بەرەنگاربوونەوەی خاچپەرستەکان و گێڕانەوەی قودس بۆ ژێر دەسەڵاتی موسڵمانان ناسراوە، هەروەها بە گرنگیدان بە زانست و کولتوور و بنیاتنانی قەڵا و تەلارە بەناوبانگەکانیش ناوی دەرکردووە.
پێشینەی مێژوویی
دەوڵەتی ئەیووبی لە ئەنجامی لاوازبوونی دەوڵەتی فاتیمی لە میسر سەری هەڵدا. بنەماڵەی ئەیووبی کە ڕەچەڵەکیان دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان، لە سەردەمی دەوڵەتی زەنگیدا گەیشتنە پلە بەرزەکانی دەسەڵات. نەجمەدینی ئەیووبی، باوکی سەڵاحەدین، بوو بە فەرماندەی سوپای نوورەدین زەنگی و دواتر کوڕەکەی سەڵاحەدین پلەی بەرزی لە سوپادا وەرگرت. لاوازبوونی دەوڵەتی فاتیمی و هەڕەشەی خاچپەرستەکان، دەرفەتی بۆ سەڵاحەدین ڕەخساند کە دەسەڵات لە میسر بگرێتە دەست و دەوڵەتێکی نوێ دابمەزرێنێت.
دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیووبی
لە ساڵی ١١٦٩دا، سەڵاحەدین بوو بە وەزیری دەوڵەتی فاتیمی لە میسر. دوای دوو ساڵ، لە ١١٧١دا، توانی کۆتایی بە دەسەڵاتی فاتیمییەکان بهێنێت و خۆی ببێتە فەرمانڕەوای میسر. ئەمە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی ئەیووبی بوو. سەڵاحەدین لە ماوەیەکی کورتدا توانی دەسەڵاتی خۆی بەسەر شام، حیجاز، یەمەن و بەشێک لە باکووری ئەفریقادا بسەپێنێت و دەوڵەتێکی بەهێز و یەکگرتوو دروست بکات.
سەردەمی گەشەسەندن
دەوڵەتی ئەیووبی لە سەردەمی سەڵاحەدین و جێنشینەکانیدا گەیشتە لووتکەی هێز و گەشەسەندن. لەم قۆناغەدا، دەوڵەتی ئەیووبی توانی:
- بەشێکی زۆری ناوچەکە یەکبخات و ببێتە هێزێکی گەورە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
- سەرکەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت لە دژی خاچپەرستەکان و قودس بگێڕێتەوە بۆ ژێر دەسەڵاتی موسڵمانان.
- سیستەمێکی کارگێڕی و سەربازی پێشکەوتوو دابمەزرێنێت.
- گرنگی بە زانست و کولتوور بدات و ببێتە ناوەندێکی گرنگی ڕۆشنبیری لە جیهانی ئیسلامیدا.
سیستەمی حوکمڕانی
دەوڵەتی ئەیووبی سیستەمێکی حوکمڕانی تۆکمەی هەبوو کە لەسەر بنەمای فیۆداڵی سەربازی دامەزرابوو. گرنگترین تایبەتمەندییەکانی ئەم سیستەمە بریتی بوون لە:
- دابەشکردنی وڵات بەسەر ویلایەتەکاندا کە هەر یەکەیان لەلایەن ئەمیرێکەوە بەڕێوە دەبرا.
- سیستەمی "ئیقتاع" کە بریتی بوو لە بەخشینی زەوی بە سەربازان و فەرماندەکان لە بەرامبەر خزمەتی سەربازیدا.
- دامەزراندنی دیوانەکان بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت، وەک دیوانی دارایی و دیوانی سوپا.
- گرنگیدان بە دادپەروەری و دامەزراندنی دادگاکان لە شارە گەورەکاندا.
ئابووری و بازرگانی
دەوڵەتی ئەیووبی گرنگییەکی زۆری بە گەشەپێدانی ئابووری و بازرگانی دەدا. گرنگترین لایەنەکانی ئابووری ئەیووبی بریتی بوون لە:
- کشتوکاڵ: بە تایبەتی لە میسر کە بە "سەبەتەی نانی" دەوڵەت دادەنرا.
- پیشەسازی: وەک چنین، چەکسازی و کاغەزسازی.
- بازرگانی: هەم بازرگانی ناوخۆیی و هەم بازرگانی دەرەکی لەگەڵ ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی دوور.
- باج: سیستەمێکی باجی ڕێکوپێک دامەزرا بۆ دابینکردنی داهاتی دەوڵەت.
کولتوور و زانست
دەوڵەتی ئەیووبی گرنگییەکی تایبەتی بە بواری کولتوور و زانست دەدا. لەم بوارەدا:
- زۆر قوتابخانە و زانکۆ دامەزران، بە تایبەتی لە قاهیرە و دیمەشق.
- گرنگی بە زمان و ئەدەبی عەرەبی درا و زۆر شاعیر و نووسەری بەناوبانگ سەریان هەڵدا.
- هونەری تەلارسازی گەشەی کرد و زۆر تەلار و مزگەوتی جوان بنیات نران.
- زانستە ئیسلامییەکان وەک فیقه و تەفسیر پێشکەوتنی بەرچاویان بەخۆوە بینی.
- زانستە عەقڵییەکان وەک پزیشکی، کیمیا و فەلەک گرنگییان پێدرا.
سەربازی و جەنگەکان
دەوڵەتی ئەیووبی بە هێزی سەربازی و جەنگەکانی بەناوبانگە. گرنگترین لایەنەکانی بواری سەربازی بریتی بوون لە:
- ڕێکخستنی سوپایەکی بەهێز کە پێکهاتبوو لە چەند بەشێک، وەک سوارە و پیادە و تیرهاوێژەکان.
- بنیاتنانی قەڵا و شوورای بەهێز بۆ پاراستنی شارەکان.
- بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیای نوێی جەنگی، وەک مەنجەنیق و ئاگری یۆنانی.
- سەرکەوتن لە چەندین جەنگی گرنگدا، بە تایبەتی جەنگی حیتتین لە ١١٨٧ کە بووە هۆی گێڕانەوەی قودس.
داڕمان و کۆتایی
دەوڵەتی ئەیووبی لە نیوەی یەکەمی سەدەی سێزدەهەمدا بەرەو لاوازی و داڕمان چوو. هۆکارە سەرەکییەکانی داڕمانی دەوڵەتی ئەیووبی بریتی بوون لە:
- ناکۆکی ناوخۆیی لە نێوان ئەندامانی بنەماڵەی ئەیووبیدا.
- لاوازبوونی سیستەمی حوکمڕانی و زیادبوونی گەندەڵی.
- هێرشی مەغۆلەکان بۆ سەر ناوچەکە.
- بەهێزبوونی مەمالیکەکان کە پێشتر بەشێک بوون لە سوپای ئەیووبی.
لە کۆتاییدا، لە ساڵی ١٢٥٠دا، شەجەرەدوڕ، دوا فەرمانڕەوای ئەیووبی لە میسر، دەسەڵاتی ڕادەستی مەمالیکەکان کرد و بەمەش کۆتایی بە دەوڵەتی ئەیووبی هات.
میراتی دەوڵەتی ئەیووبی
سەرەڕای کورتی تەمەنی، دەوڵەتی ئەیووبی میراتێکی گەورەی بۆ مێژووی ناوچەکە و جیهانی ئیسلامی بەجێهێشت:
- یەکخستنی بەشێکی زۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دروستکردنی هێزێکی گەورەی ئیسلامی.
- بەرەنگاربوونەوەی خاچپەرستەکان و گێڕانەوەی قودس، کە بووە هۆی بەهێزکردنەوەی ڕۆحی ئیسلامی.
- گەشەپێدانی زانست و کولتوور و بنیاتنانی زۆر دامەزراوەی زانستی و کولتووری.
- بەجێهێشتنی زۆر شوێنەواری مێژوویی و تەلاری جوان کە تا ئێستاش ماون.
- کاریگەری لەسەر سیستەمی حوکمڕانی و سەربازی دەوڵەتەکانی دوای خۆی، بە تایبەتی دەوڵەتی مەمالیک.
