مێژووی نەخۆشی شێرپەنجە

پێشەکی

شێرپەنجە یەکێکە لە کۆنترین نەخۆشییەکان کە مرۆڤ ناسیویەتی. ئەم نەخۆشییە بە درێژایی مێژوو کاریگەری لەسەر ژیانی مرۆڤەکان هەبووە و بووەتە هۆی ملیۆنان مردن. تێگەیشتنی ئێمە لە شێرپەنجە و چۆنیەتی چارەسەرکردنی بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە، لە باوەڕە کۆنەکانەوە تا دۆزینەوە زانستییە نوێیەکان.

سەردەمی کۆن

یەکەم تۆمارکردنەکانی شێرپەنجە دەگەڕێنەوە بۆ میسری کۆن، نزیکەی ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین. لە پاپیرۆسی ئیدوین سمیس، کە کۆنترین دەقی پزیشکی ناسراوە، باسی حاڵەتێکی نەخۆشی دەکات کە پێدەچێت شێرپەنجەی مەمک بێت. لە یۆنانی کۆنیشدا، هیپۆکرات، باوکی پزیشکی، یەکەم کەس بوو کە وشەی "کارکینۆس" (بە یۆنانی واتە "قرژاڵ")ی بۆ وەسفکردنی تومۆرەکان بەکارهێنا. ئەو تێبینی کردبوو کە دەماری دەوروبەری هەندێک تومۆر هاوشێوەی قاچەکانی قرژاڵن.

لە سەردەمی کۆندا، شێرپەنجە وەک نەخۆشییەکی ناچارەسەر دەبینرا. زۆربەی کات پزیشکەکان پێیان وابوو کە شێرپەنجە بەهۆی تێکچوونی هاوسەنگی شلەکانی لەشەوە دروست دەبێت. چارەسەرەکان زۆر سنووردار بوون و زیاتر لەسەر چاککردنەوەی ئەم هاوسەنگییە چڕ دەبوونەوە لە ڕێگەی بەکارهێنانی دەرمانی ڕووەکی و گۆڕینی خۆراک.

سەدەکانی ناوەڕاست

لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاستدا، تێگەیشتن لە شێرپەنجە بە شێوەیەکی بەرچاو پێشنەکەوت. لەم سەردەمەدا، باوەڕە ئایینی و خورافییەکان زۆر جار لەگەڵ زانستدا تێکەڵ دەبوون. زۆر کەس پێیان وابوو کە شێرپەنجە سزایەکە لە خواوە یان ئەنجامی جادووی ڕەشە. سەرەڕای ئەمەش، هەندێک پێشکەوتنی بچووک هەبوون. بۆ نموونە، پزیشکی عەرەب ئەلزەهراوی لە سەدەی دەیەمدا یەکەم کەس بوو کە نەشتەرگەری بۆ لابردنی تومۆری مەمک ئەنجامدا.

سەردەمی ڕێنیسانس

لەگەڵ هاتنی سەردەمی ڕێنیسانس لە ئەوروپا، تێگەیشتنی زانستی لە شێرپەنجە دەستی بە گەشەکردن کرد. لە ساڵی ١٧٧٥دا، پێرسیڤاڵ پۆت یەکەم جار پەیوەندی نێوان فاکتەرێکی ژینگەیی و شێرپەنجەی تۆمار کرد. ئەو تێبینی کرد کە پاککەرەوەکانی بۆری دووکەڵ زیاتر تووشی شێرپەنجەی گون دەبن. ئەمە یەکەم بەڵگە بوو کە شێرپەنجە دەکرێت بەهۆی هۆکاری دەرەکییەوە دروست ببێت.

سەدەی هەژدەهەم و نۆزدەهەم

لەم سەردەمەدا، لێکۆڵینەوەی زانستی لەسەر شێرپەنجە دەستی پێکرد. لە ساڵی ١٨٣٨دا، یۆهانێس مولەر تیۆری خانەیی شێرپەنجەی پێشنیار کرد، کە پێی وابوو شێرپەنجە لە خانەکانەوە سەرچاوە دەگرێت. ئەم تیۆرییە بنەمای تێگەیشتنی نوێ بوو لە چۆنیەتی دروستبوون و گەشەکردنی شێرپەنجە. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەهەمدا، ویلیام هالستێد یەکەم نەشتەرگەری ڕادیکاڵی مەمکی ئەنجامدا، کە بووە نموونەیەک بۆ چارەسەری شێرپەنجە بە نەشتەرگەری.

سەدەی بیستەم

سەدەی بیستەم شایەتی شۆڕشێکی زانستی و پزیشکی بوو لە بواری شێرپەنجەدا. لە ساڵی ١٩٠٣دا، نیکۆلاس سەنن پێشنیاری کرد کە تیشکی ئێکس دەکرێت بۆ چارەسەری شێرپەنجە بەکاربهێنرێت، کە بووە سەرەتای تیشکدەرمانی. لە ساڵی ١٩٤٧دا، سیدنی فاربەر یەکەم دەرمانی کیمیایی بۆ چارەسەری شێرپەنجەی خوێن داهێنا. لە ساڵی ١٩٥٣دا، جەیمس واتسن و فرانسیس کریک پێکهاتەی DNA-یان دۆزییەوە، کە ڕێگەی بۆ تێگەیشتنی قووڵتر لە چۆنیەتی دروستبوونی شێرپەنجە لە ئاستی جینیدا خۆشکرد.

لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، لێکۆڵینەوەکان لەسەر شێرپەنجە بە خێرایی پەرەیان سەند. لە ساڵی ١٩٧١دا، ریچارد نیکسن "شەڕی دژی شێرپەنجە"ی ڕاگەیاند، کە بووە هۆی زیادکردنی بودجە بۆ لێکۆڵینەوە لەسەر شێرپەنجە. لە هەشتاکان و نەوەدەکاندا، زانایان جینە گرنگەکانی پەیوەست بە شێرپەنجەیان دۆزییەوە، وەک جینەکانی p٥٣ و BRCA. هەروەها تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان شێوازی ژیان و شێرپەنجە زیادی کرد، بۆ نموونە پەیوەندی نێوان جگەرەکێشان و شێرپەنجەی سییەکان.

سەردەمی هاوچەرخ

لە سەدەی بیست و یەکەمدا، پێشکەوتنە نوێیەکان لە بواری جینۆم و تەکنەلۆژیای پزیشکیدا گۆڕانکارییەکی گەورەیان لە چۆنیەتی دیاریکردن و چارەسەرکردنی شێرپەنجەدا دروستکردووە. چارەسەری دیاریکراو بۆ جۆرە تایبەتەکانی شێرپەنجە پەرەی سەندووە، وەک دەرمانی ئیماتینیب بۆ چارەسەری لوکیمیای میلۆیدی درێژخایەن. بەرنامەی جینۆمی شێرپەنجە لە ساڵی ٢٠٠٥دا دەستی پێکرد، کە یارمەتی زانایانی دا لە تێگەیشتنی باشتر لە گۆڕانکارییە جینییەکانی پشت شێرپەنجە.

لە ساڵانی دواییدا، چارەسەری بەرگری لەش بووەتە بوارێکی گەشەسەندوو لە چارەسەری شێرپەنجەدا. ئەم چارەسەرە سیستەمی بەرگری لەشی مرۆڤ بەهێز دەکات بۆ شەڕکردن دژی خانە شێرپەنجەییەکان. هەروەها تەکنیکە نوێیەکانی دەستکاریکردنی جین، وەک CRISPR، دەرفەتی نوێیان بۆ چارەسەری شێرپەنجە خستووەتەڕوو.

دەرەنجام

مێژووی شێرپەنجە گەشتێکی درێژە لە نەزانینەوە بۆ تێگەیشتنی قووڵ. لە سەردەمی کۆنەوە کە وەک نەخۆشییەکی نەناسراو و ناچارەسەر دەبینرا، تا ئەمڕۆ کە دەتوانین لە ئاستی مۆلیکیولیدا لێی تێبگەین و چارەسەری بکەین، زانست و پزیشکی ڕێگایەکی دوور و درێژیان بڕیوە. سەرەڕای ئەو پێشکەوتنە زۆرانەی کە کراون، شێرپەنجە هێشتا یەکێکە لە گەورەترین ئاڵنگارییەکانی بەردەم پزیشکی هاوچەرخ. بەڵام بە بەردەوامبوونی لێکۆڵینەوە و داهێنان، هیوا هەیە کە لە داهاتوودا بتوانین بەتەواوی بەسەر ئەم نەخۆشییەدا زاڵ ببین.