ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
داگیرکردنی پەنەما لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە لە ساڵی ١٩٨٩دا، یەکێکە لە ڕووداوە گرنگەکانی مێژووی هاوچەرخی ئەمریکای لاتین. ئەم ڕووداوە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و پەنەما و هەروەها سەرتاسەری ناوچەکە هەبوو. لەم بابەتەدا، هەوڵ دەدەین تیشک بخەینە سەر هۆکارەکان، ڕووداوەکان و دەرەنجامەکانی ئەم داگیرکردنە.
پێشینەی مێژوویی
مێژووی پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و پەنەما دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم، کاتێک کە ویلایەتە یەکگرتووەکان ڕۆڵێکی سەرەکی گێڕا لە دروستکردنی کەناڵی پەنەمادا. لە ساڵی ١٩٠٣دا، پەنەما سەربەخۆیی خۆی لە کۆڵۆمبیا وەرگرت بە پشتیوانی ئەمریکا. لە ماوەی دەیەکانی دواتردا، ئەمریکا دەسەڵاتێکی زۆری هەبوو لە پەنەمادا، بە تایبەتی لە ناوچەی کەناڵەکەدا. ئەم دۆخە بەردەوام بوو تا دەیەی ١٩٧٠ کاتێک کە دانوستانەکان دەستی پێکرد بۆ گەڕاندنەوەی کۆنترۆڵی کەناڵەکە بۆ پەنەما.
هۆکارەکانی داگیرکردن
هۆکارە سەرەکییەکانی داگیرکردنی پەنەما لەلایەن ئەمریکاوە بریتی بوون لە: یەکەم، دەسەڵاتی ژەنەراڵ مانوێل نۆریێگا کە وەک دیکتاتۆرێک حوکمی پەنەمای دەکرد و تۆمەتبار کرابوو بە بازرگانی مادەی هۆشبەر و پەیوەندی لەگەڵ کارتێلەکانی کۆڵۆمبیا. دووەم، مەترسی لەسەر ئاسایشی کەناڵی پەنەما کە بۆ ئەمریکا زۆر گرنگ بوو. سێیەم، پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و سەرکوتکردنی ئۆپۆزسیۆن لەلایەن ڕژێمی نۆریێگاوە. چوارەم، هەوڵی ئەمریکا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی خۆی لە ناوچەکەدا و نیشاندانی هێزی خۆی لە کۆتاییەکانی جەنگی سارددا.
ڕووداوەکانی داگیرکردن
لە ٢٠ی دیسەمبەری ١٩٨٩دا، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەستی کرد بە ئۆپەراسیۆنی "هۆکاری ڕەوا" بۆ داگیرکردنی پەنەما. نزیکەی ٢٧,٠٠٠ سەربازی ئەمریکی بەشداریان کرد لەم ئۆپەراسیۆنەدا. هێرشەکە بە شێوەیەکی خێرا و بەهێز ئەنجام درا، بە بەکارهێنانی هێزی ئاسمانی و وشکانی. سەرەتا هێرش کرایە سەر بنکە سەربازییەکانی پەنەما و دەزگا حکومییەکان. لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا، زۆربەی شارە گەورەکانی پەنەما کەوتنە ژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی ئەمریکا. ژەنەراڵ نۆریێگا هەڵات و پەنای بردە بەر باڵیۆزخانەی ڤاتیکان، بەڵام دواتر خۆی ڕادەستی هێزەکانی ئەمریکا کرد.
کاریگەرییەکانی داگیرکردن
داگیرکردنی پەنەما کاریگەرییەکی گەورەی هەبوو لەسەر وڵاتەکە و ناوچەکە. لە لایەکەوە، کۆتایی بە دەسەڵاتی دیکتاتۆری نۆریێگا هێنرا و ڕێگە خۆشکرا بۆ گەڕانەوەی دیموکراسی بۆ پەنەما. لە لایەکی ترەوە، ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیانی پەنەما گیانیان لەدەستدا و زیانێکی گەورە بە ژێرخانی ئابووری وڵاتەکە گەیشت. هەروەها، ئەم داگیرکردنە بووە هۆی دروستبوونی ڕەخنەیەکی زۆر لە ئاستی نێودەوڵەتیدا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا و بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ گۆڕینی ڕژێمەکان.
دەرەنجامە درێژخایەنەکان
دوای داگیرکردنەکە، پەنەما کەوتە قۆناغێکی نوێی سیاسی و ئابوورییەوە. حکومەتێکی نوێ دامەزرا کە لەلایەن ئەمریکاوە پشتیوانی دەکرا. هەوڵەکان بۆ بنیاتنانەوەی وڵات و گەشەپێدانی ئابووری دەستی پێکرد. پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و پەنەما بەرەو باشتر بوون چوو، بەڵام هێشتا هەستیارییەک لە نێوان هەردوو وڵاتدا مایەوە. لە ئاستی نێودەوڵەتیدا، ئەم ڕووداوە بووە هۆی گۆڕانکاری لە تێڕوانینی وڵاتان بۆ ڕۆڵی ئەمریکا لە جیهاندا، بە تایبەتی لە ئەمریکای لاتین.
ئەنجامگیری
داگیرکردنی پەنەما لەلایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە، ڕووداوێکی گرنگ و کاریگەر بوو لە مێژووی هەردوو وڵات و ناوچەی ئەمریکای لاتین. ئەم ڕووداوە نموونەیەکە لە سیاسەتی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی ئەمریکا لە کاروباری وڵاتانی تردا، کە کاریگەرییەکانی تا ئەمڕۆش بەردەوامن. لێکۆڵینەوە لەم ڕووداوە گرنگە بۆ تێگەیشتن لە دینامیکی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و ڕۆڵی هێزە گەورەکان لە سیستەمی جیهانیدا.
