ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
شۆڕشی مەکسیک یەکێکە لە گرنگترین ڕووداوەکانی مێژووی مەکسیک و ئەمریکای لاتین. ئەم شۆڕشە لە ساڵی ١٩١٠ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٢٠ بەردەوام بوو. لەم ماوەیەدا، مەکسیک شاهیدی گۆڕانکارییەکی گەورە بوو لە بواری سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری. شۆڕشەکە کۆتایی بە دەسەڵاتی پۆرفیریۆ دیاز هێنا کە بۆ ماوەی ٣٠ ساڵ حوکمی مەکسیکی کردبوو.
هۆکارەکانی شۆڕش
شۆڕشی مەکسیک بەرهەمی چەندین هۆکاری ئاڵۆز بوو. لە سەردەمی حوکمی پۆرفیریۆ دیاز، مەکسیک پێشکەوتنێکی ئابووری بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، بەڵام ئەم پێشکەوتنە تەنها بۆ چینێکی بچووکی کۆمەڵگا بوو. زۆربەی خەڵکی مەکسیک، بە تایبەتی جوتیاران و کرێکاران، لە هەژاری و نەداریدا دەژیان. سیستەمی زەوی و زار لە مەکسیک زۆر نادادپەروەرانە بوو، بە جۆرێک کە زۆربەی زەوییەکان لە دەستی چەند خاوەن مڵکێکی گەورەدا بوو. هەروەها، سیستەمی سیاسی لە ژێر دەسەڵاتی دیازدا دیکتاتۆری و گەندەڵ بوو. ئەم دۆخە ناعادیلانەیە بووە هۆی پەرەسەندنی ناڕەزایەتی لە نێو خەڵکدا و زەمینەی بۆ شۆڕش خۆشکرد.
سەرەتای شۆڕش
شۆڕشی مەکسیک بە شێوەیەکی فەرمی لە ٢٠ی نۆڤەمبەری ١٩١٠ دەستی پێکرد، کاتێک فرانسیسکۆ مادێرۆ بانگەوازی بۆ ڕاپەڕین دژی حکومەتی دیاز کرد. مادێرۆ کە سەر بە بنەماڵەیەکی دەوڵەمەند بوو، داوای ڕیفۆرمی سیاسی و کۆتایی هێنان بە دەسەڵاتی دیاز دەکرد. بانگەوازەکەی مادێرۆ پێشوازییەکی گەرمی لێکرا و خەڵکێکی زۆر پەیوەندییان بە شۆڕشەوە کرد. لە ماوەیەکی کەمدا، شۆڕش بڵاوبووەوە و بەشێکی زۆری وڵاتی گرتەوە. لە مایۆی ١٩١١، دیاز ناچار بوو دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و هەڵبێت بۆ دەرەوەی وڵات. بەم شێوەیە، یەکەم قۆناغی شۆڕش بە سەرکەوتن کۆتایی هات.
قۆناغە سەرەکییەکانی شۆڕش
دوای ڕووخانی دیاز، شۆڕش چەندین قۆناغی جیاوازی بڕی. لە سەرەتادا، مادێرۆ بووە سەرۆکی مەکسیک، بەڵام نەیتوانی داواکارییەکانی شۆڕشگێڕان جێبەجێ بکات. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی لە نێو هێزە شۆڕشگێڕەکاندا. لە ساڵی ١٩١٣، ژەنەراڵ ڤیکتۆریانۆ هوێرتا کودەتایەکی سەربازی ئەنجامدا و مادێرۆی لە دەسەڵات دوورخستەوە. ئەم ڕووداوە بووە هۆی دەستپێکردنەوەی شەڕی ناوخۆ لە مەکسیک. هێزە شۆڕشگێڕەکان، بە سەرکردایەتی کەسانی وەک ڤێنوستیانۆ کارانزا، پانچۆ ڤیلا و ئێمیلیانۆ زاپاتا، دژی حکومەتی هوێرتا وەستانەوە. لە ساڵی ١٩١٤، هوێرتا ناچار بوو دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و هەڵبێت.
بەڵام کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی هوێرتا کۆتایی شۆڕش نەبوو. لە ماوەی ساڵانی دواتردا، شەڕ لە نێوان گرووپە جیاوازەکانی شۆڕشگێڕان بەردەوام بوو. کارانزا، کە بووە سەرۆکی کاتی مەکسیک، هەوڵی دا دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێت، بەڵام ڕووبەڕووی بەرهەڵستی زاپاتا و ڤیلا بووەوە. زاپاتا داوای ڕیفۆرمی زەوی و زاری دەکرد، لە کاتێکدا ڤیلا زیاتر لەسەر گۆڕانکاری سیاسی جەختی دەکردەوە. ئەم ملمانێیە بووە هۆی درێژبوونەوەی شەڕ و ناسەقامگیری لە وڵاتدا.
ڕۆڵی سەرکردە گرنگەکان
شۆڕشی مەکسیک چەندین سەرکردەی گرنگی هەبوو کە ڕۆڵێکی بەرچاویان لە ڕووداوەکاندا هەبوو. فرانسیسکۆ مادێرۆ، کە شۆڕشی دەستپێکرد، وەک سیمبولی گۆڕانکاری دیموکراسی ناسرا. پانچۆ ڤیلا، کە بە "یاغی باکوور" ناسرابوو، بووە قارەمانی خەڵکی هەژار و سەرکردەیەکی سەربازی بەتوانا. ئێمیلیانۆ زاپاتا، کە زیاتر لە باشووری مەکسیک چالاک بوو، بووە سیمبولی خەباتی جوتیاران بۆ مافی زەوی. ڤێنوستیانۆ کارانزا، کە دواتر بووە سەرۆکی مەکسیک، هەوڵی دا شۆڕش بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتێکی مۆدێرن ببات. هەر یەک لەم سەرکردانە بیروباوەڕ و ستراتیژی تایبەتی خۆیان هەبوو، کە کاریگەری لەسەر ڕەوتی شۆڕش هەبوو.
کاریگەرییەکانی شۆڕش لەسەر کۆمەڵگای مەکسیک
شۆڕشی مەکسیک کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگای مەکسیک هەبوو. لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، شۆڕش بووە هۆی بەرزبوونەوەی هۆشیاری نەتەوەیی و دروستبوونی ناسنامەیەکی نوێی مەکسیکی. خەڵکی ئاسایی، بە تایبەتی جوتیاران و کرێکاران، دەنگیان بەرز کردەوە و داوای مافەکانیان کرد. لە ڕووی ئابوورییەوە، شۆڕش بووە هۆی گۆڕانکاری لە سیستەمی زەوی و زار و دەستپێکردنی پرۆسەی دابەشکردنەوەی زەوی. هەروەها، گرنگی زیاتر درا بە پیشەسازی ناوخۆیی و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە دەرەوە. لە ڕووی سیاسییەوە، شۆڕش کۆتایی بە سیستەمی دیکتاتۆری هێنا و زەمینەی بۆ دامەزراندنی سیستەمێکی دیموکراسی خۆشکرد، هەرچەندە ئەم پرۆسەیە ساڵانێکی زۆری خایاند.
ئاکامەکانی شۆڕش
شۆڕشی مەکسیک ئاکامی گرنگ و درێژخایەنی هەبوو. یەکێک لە گرنگترین دەستکەوتەکانی شۆڕش دەرچوواندنی دەستووری ١٩١٧ بوو، کە یەکێک لە پێشکەوتووترین دەستوورەکانی ئەو سەردەمە بوو. ئەم دەستوورە مافی کرێکاران و جوتیارانی دەستەبەر کرد، ڕیفۆرمی زەوی و زاری دەستپێکرد و سنووری بۆ دەسەڵاتی کڵێسا دانا. هەروەها، شۆڕش بووە هۆی دروستبوونی سیستەمێکی سیاسی نوێ لە مەکسیک کە لەسەر بنەمای فرەیی و ڕکابەری سیاسی دامەزرابوو. لە درێژخایەندا، شۆڕش بووە هۆی گۆڕانکاری قووڵ لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و ئابووری مەکسیک و ڕێگای بۆ مۆدێرنیزەکردنی وڵات خۆشکرد. هەرچەندە شۆڕش نەیتوانی هەموو کێشەکانی مەکسیک چارەسەر بکات، بەڵام بووە خاڵی وەرچەرخان لە مێژووی ئەم وڵاتەدا و کاریگەری لەسەر گەشەسەندنی مەکسیک لە سەدەی بیستەمدا هەبوو.
