ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی واتەرلۆ یەکێک لە کارەساتبارترین و گرنگترین ڕووداوە سەربازی و سیاسییەکانی سەدەی نۆزدەیەمە کە لە ڕۆژی هەژدەی حوزەیرانی ساڵی هەزار و هەشت سەد و پازدە لە نزیک گوندی واتەرلۆ لە باشووری برۆکسێلی پایتەختی بەلجیکای ئێستا ڕوویدا. ئەم جەنگە نەک تەنها کۆتایی بە ئیمپراتۆریەتی ناپلیۆنی هێنا، بەڵکو سەرەتای سەردەمێکی نوێ بوو لە مێژووی ئەوروپا و جیهاندا.
پێشینەی مێژوویی
ناپلیۆن بۆناپارت، سەرکردە و ئیمپراتۆری فەرەنسا، لە پازدەی ئابی ساڵی ١٧٦٩ لە دوورگەی کۆرسیکا لەدایک بووە. لە تەمەنێکی زۆر گەنجدا، بەهۆی لێهاتوویی سەربازی و کەسایەتی بەهێزیەوە، توانی پلە بە پلە بەرەو پێش بچێت لە سوپای فەرەنسادا. دوای شۆڕشی فەرەنسا، ناپلیۆن توانی دەسەڵات بگرێتە دەست و لە ساڵی ١٨٠٤ خۆی کردە ئیمپراتۆری فەرەنسا.
لە ماوەی دە ساڵی یەکەمی دەسەڵاتیدا، ناپلیۆن توانی زۆربەی ئەوروپا داگیر بکات و ئیمپراتۆریەتێکی بەرفراوانی دامەزراند کە لە ئیسپانیاوە تا ڕووسیای دەگرتەوە. بەڵام لە ساڵی ١٨١٢ هەڵمەتەکەی بۆ سەر ڕووسیا شکستی هێنا و ئەمەش بووە سەرەتای داڕمانی ئیمپراتۆریەتەکەی. لە ساڵی هەزار و هەشت سەد و چواردەدا، هاوپەیمانان توانیان شکستی پێ بهێنن و ناچاریان کرد واژۆ لەسەر پەیماننامەی فۆنتینبلۆ بکات، کە بەپێی ئەو پەیماننامەیە دەبوایە وازی لە تەختی پاشایەتی هێنابایە و بۆ دوورگەی ئێلبا دوور بخرایەتەوە.
هۆکارە بنەڕەتییەکانی جەنگی واترلۆ
هۆکارەکانی جەنگی واتەرلۆ زۆر و فرەڕەهەندن. یەکەم، گەڕانەوەی ناپلیۆن لە دوورگەی ئێلبا لە ئازاری ساڵی ١٨١٥ و سەرکەوتنی لە گەڕاندنەوەی دەسەڵات لە فەرەنسادا هۆکاری ڕاستەوخۆی دەستپێکردنی جەنگەکە بوو. ئەم گەڕانەوەیە بە سەد ڕۆژەکانی ناپلیۆن ناسراوە.
دووەم، ترسی وڵاتانی ئەوروپی لە گەڕانەوەی ناپلیۆن و هەڕەشەکانی بۆ سەر سیستەمی نوێی سیاسی کە لە کۆنگرەی ڤیەننا دامەزرابوو. ئەم کۆنگرەیە هەوڵی دەدا دوای شکستی ناپلیۆن سیستەمێکی نوێی هاوسەنگی هێز لە ئەوروپادا دابمەزرێنێت.
سێیەم، بوونی ناکۆکی قوڵی ئایدۆلۆجی نێوان بیرۆکە شۆڕشگێڕییەکانی فەرەنسا و سیستەمی پاشایەتی کۆنی ئەوروپا. ناپلیۆن، سەرەڕای ئەوەی خۆی دیکتاتۆر بوو، بەڵام هەڵگری هەندێک لە بەها شۆڕشگێڕییەکان بوو کە هەڕەشەیان لە سیستەمی کۆنی ئەوروپی دەکرد.
لایەنە بەشداربووەکان و هێزەکانیان
لە لایەنێکەوە، سوپای فەرەنسا بە سەرکردایەتی ناپلیۆن بۆناپارت خۆی بە هێزێکی گەورەی حەفتا و دوو هەزار سەربازەوە بەشداری جەنگەکەی کرد. ئەم هێزە پێکهاتبوو لە سەربازە پیادەکان، سوارەکان، و تۆپخانەیەکی بەهێز کە دوو سەد و چل تۆپی لەگەڵدا بوو. زۆربەی ئەم سەربازانە ئەزموونی جەنگیان هەبوو و پێشتر لە ژێر فەرماندەیی ناپلیۆندا جەنگابوون.
لە لایەنی بەرامبەردا، هاوپەیمانان بە سەرکردایەتی دوکی وێلینگتن و مارشاڵ بلوخەر هێزێکی گەورەتریان هەبوو. هێزەکانی بەریتانیا بە سەرکردایەتی وێلینگتن ٦٨ هەزار سەربازی لەگەڵدا بوو، لەگەڵ ١٥٦ تۆپ. هێزەکانی پرووسیا بە سەرکردایەتی بلوخەر پەنجا هەزار سەربازی لەگەڵدا بوو. هەروەها هێزەکانی هۆڵەندی-بەلجیکی و هانۆڤەری نزیکەی بیست و پێنج هەزار سەرباز بوون.
پلان و ستراتیژی سەربازی
ناپلیۆن چەند ستراتیژێکی گرنگی داڕشتبوو بۆ جەنگەکە. یەکەم، هەوڵی دەدا هێزەکانی هاوپەیمانان لە یەکتر جیا بکاتەوە بۆ ئەوەی نەتوانن یەکتر بپارێزن. دووەم، بڕیاری دابوو سەرەتا هێرش بکاتە سەر هێزەکانی بەریتانیا پێش ئەوەی یارمەتی پرووسیا پێیان بگات. سێیەم، پلانی دانابوو توانای تۆپخانە بەهێزەکەی بەکار بهێنێت بۆ لاوازکردنی بەرگری دوژمن پێش دەستپێکردنی هێرشی سەرەکی.
لە بەرامبەردا، دوکی وێلینگتن و مارشاڵ بلوخەر پلانێکی هاوبەشیان دانابوو. ئامانجی سەرەکییان پاراستنی پەیوەندی نێوان هێزەکانیان بوو. هەروەها بڕیاریان دابوو شوێنە ستراتیژییەکان بپارێزن و جەنگی گەورە دوا بخەن هەتا هەموو هێزەکانیان پێکەوە کۆدەبنەوە.
ڕەوتی جەنگ و پێشهاتە سەرەکییەکان
لە بەیانی زووی ڕۆژی هەژدەی حوزەیرانی ساڵی ١٨١٥ جەنگەکە دەستی پێکرد. ناپلیۆن سەرەتا هێرشی کردە سەر ناوەندی هێزەکانی هاوپەیمانان لە لا هەی سەینت. تۆپخانەی فەرەنسا بە توندی دەستی بە بۆردومانی بەرەکانی هاوپەیمانان کرد. دوای چەندین هێرش و دژە هێرشی خوێناوی، هیچ لایەنێک نەیتوانی سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوە بەدەست بهێنێت.
لە نیوەڕۆدا، هێزەکانی پرووسیا بە سەرکردایەتی بلوخەر گەیشتنە مەیدانی جەنگ و هێرشیان کردە سەر باڵی ڕاستی سوپای فەرەنسا. ئەمە بووە هۆی لاوازبوونی بەرگری فەرەنسا و ناچارکردنی ناپلیۆن بە دابەشکردنی هێزەکانی. گەیشتنی هێزەکانی پرووسیا خاڵی وەرچەرخان بوو لە جەنگەکەدا.
لە کۆتایی ڕۆژەکەدا، ناپلیۆن دوا هەوڵی خۆی دا بە ناردنی گاردی کۆنی ئیمپراتۆری بۆ هێرشکردنە سەر ناوەندی هێزەکانی هاوپەیمانان. بەڵام ئەم هێرشە شکستی هێنا و سوپای فەرەنسا دووچاری شکستێکی گەورە بوو. ناپلیۆن ناچار بوو پاشەکشە بکات و مەیدانی جەنگ بەجێبهێڵێت.
دەرئەنجامە نزیک و دوورەکان
لە جەنگەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە هەردوو لا کوژران و بریندار بوون. سوپای فەرەنسا نزیکەی ٢٥ هەزار کوژراو و برینداری هەبوو، لە کاتێکدا هاوپەیمانان نزیکەی ٢٢ هەزار کوژراو و برینداو برینداریان هەبوو. ئەم ژمارە بەرزەی قوربانیان نیشانی دەدات کە جەنگی واتەرلۆ یەکێک لە خوێناویترین جەنگەکانی سەردەمی خۆی بووە. زۆربەی قوربانییەکان لە کاتی هێرشە گەورەکان و شەڕە ڕووبەڕووەکاندا ڕوویان دا، بە تایبەتی لە کاتی هێرشی کۆتایی گاردی کۆنی ئیمپراتۆریدا.
دەرئەنجامە سیاسییەکانی جەنگەکە زۆر گرنگ و درێژخایەن بوون. یەکەم جار، کۆتایی بە دەسەڵاتی ناپلیۆن هات و ئەمجارەیان بۆ هەمیشە. ناپلیۆن ناچار کرا خۆی ڕادەستی بەریتانییەکان بکات و دواتر بۆ دوورگەی دوورەدەستی سەینت هێلینا لە زەریای ئەتڵەسیدا دوور خرایەوە، کە لەوێ تا مردنی لە ساڵی ١٨٢١ مایەوە.
پاشایەتی بۆربۆن گەڕایەوە سەر دەسەڵات لە فەرەنسا و لویسی هەژدەیەم بووە پاشا. ئەمە گەڕانەوەیەک بوو بۆ سیستەمی پاشایەتی کۆن، بەڵام لەگەڵ هەندێک گۆڕانکاری کە بەهۆی کاریگەری شۆڕشی فەرەنساوە مابوونەوە. فەرەنسا ناچار کرا قەرەبووی جەنگی زۆر بدات و بەشێک لە خاکەکەی لەدەست دا.
کاریگەرییە درێژخایەنەکان
کاریگەرییە درێژخایەنەکانی جەنگی واتەرلۆ لەسەر ئەوروپا و جیهان بەرفراوان بوون. لە ڕووی سەربازییەوە، جەنگەکە بووە هۆی گۆڕانکاری گەورە لە تاکتیک و ستراتیژی سەربازیدا. گرنگی هاوکاری نێوان هێزە جیاوازەکان و پێویستی هەماهەنگی باش لە نێوان بەشە جیاوازەکانی سوپادا زیاتر دەرکەوت.
لە ڕووی سیاسییەوە، جەنگەکە بووە هۆی دامەزراندنی سیستەمێکی نوێی نێودەوڵەتی کە تیایدا بەریتانیا بووە هێزی سەرەکی. ئەم سیستەمە نوێیە، کە بە سیستەمی کۆنگرەی ڤیەننا ناسرا، توانی نزیکەی سەد ساڵ ئاشتی لە ئەوروپادا بپارێزێت. بەریتانیا گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیهانی دامەزراند و بووە هێزی یەکەمی دەریایی و بازرگانی جیهان.
هەروەها جەنگەکە کاریگەری گەورەی لەسەر بیری نەتەوەیی و نیشتیمانی لە ئەوروپادا هەبوو. شکستی ناپلیۆن و سەرکەوتنی هاوپەیمانان بووە هۆی بەهێزبوونی هەستی نەتەوەیی لە زۆر وڵاتی ئەوروپیدا، بە تایبەتی لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا کە دواتر بوونە هۆی یەکگرتنی ئەم وڵاتانە.
لە ڕووی کۆمەڵایەتی و کولتوورییەوە، جەنگی واتەرلۆ و سەردەمی ناپلیۆن کاریگەری قوڵیان لەسەر ئەدەب و هونەری سەردەمی ڕۆمانسی هەبوو. زۆر نووسەر و هونەرمەند کاری هونەری و ئەدەبییان لەسەر ئەم جەنگە و ڕووداوەکانی بەرهەم هێنا کە تا ئێستاش کاریگەرییان ماوە.
ئەنجامگیری
جەنگی واتەرلۆ تەنها جەنگێکی گەورە نەبوو، بەڵکو خاڵی وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو کە کۆتایی بە سەردەمێک هێنا و سەرەتای سەردەمێکی نوێی دامەزراند. ئەم جەنگە پیشانی دا کە چۆن یەک ڕۆژی جەنگ دەتوانێت چارەنووسی نەتەوەیەک و تەنانەت کیشوەرێک بگۆڕێت.
کاریگەرییەکانی ئەم جەنگە تا ئەمڕۆش لە سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بەرچاو دەکەوێت. وانە سەرەکییەکانی ئەم جەنگە، وەک گرنگی هاوپەیمانێتی، پێویستی پلاندانانی باش، و کاریگەری فاکتەرە سروشتی و مرۆییەکان لەسەر دەرئەنجامی جەنگ، تا ئێستاش لە خوێندنەوەی ڕووداوە مێژووییەکان و تێگەیشتن لە دینامیکی هێز لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا سوودیان لێ وەردەگیرێت.
جەنگی واتەرلۆ هەروەها بووە سیمبولێک بۆ کۆتایی هاتنی خەونە گەورەکان و سنوورداری هێزی تاکە کەس، تەنانەت ئەگەر ئەو کەسە کەسایەتییەکی بەهێز و لێهاتووش بێت. لە کۆتاییدا، ئەم جەنگە بەشێکی گرنگە لە میراتی مێژوویی ئەوروپا و جیهان و وانەکانی هێشتا بۆ سەردەمی ئێمەش بەسوودن.
سەرچاوەکان
97 بینین
