ناوه‌ڕۆك
هەستی نەتەوایەتی کورد (کوردایەیتی)
هەروەک (زانستی بەردبوو زانی- علم المتحجرات) پانۆرامای مێژووی سروشتە، ئاواش (قسەی نەستەق) و (شیعری کۆن) بەردبووزانیی زانستی مێژووی ئەو میللەتەیە، لەسەر ئەو بنچینەیە ئێمە قسەی نەستەق و هونەر و گۆرانی کۆنمان نییە لەسەر هەستی نەتەوایەتی، هەروەک ئەدەبیاتیش لە پێش (احمد خانی) نییە، بەڵام لە پاش سەدەی بیستەم ئەدەب و نووسین و تیۆرێکی زۆرمان هەیە لەسەر کوردایەتی، ئێمە وادەزانین تەنیا (صلاح الدین) کێشەی ڕەچەڵەکی هەیە، نەخێر، لە سەردەمی خەلافەتەکاندا لە دائیرەی ڕەگەزنامەکانیش ناوی نەتەوەیی نەدەنوسرا، ئەو گرنگیە لە هیچ لایەک بە ڕەهەندی نەتەوەیی نەدەدرا، بۆیەش نەخشەی سیاسی عوسمانی کەوتبووە دەرەوەی میلەتانی کورد، لە دائیرەی ڕەگەزنامەی عوسمانیش و تەنانەت لە دەستووری عوسمانی (مەشروتیە) کە پێک هاتبوو لە ١٩٩ مادە و ٤٣٦٨ ووشە بە یەک وشەش ناوی تورکی تیا نەهاتووە، بەپێێ مادەی (٧١)ـی دەستوری عوسمانی (مەشروتیە) ئەوا نوێنەر (مەبعوس) نوێنەرایەتی هەموو میللەتان دەکات نەک هەر بازنەکەی خۆی، زۆر بە ووردی پشکنیمان ئاخۆ لە مێژوودا ناونازناوێکی نەتەوەیی هەبێ، نەبووە، ئەو نازناوانەیان پێ دراوە (اسد الدولة، الأعز، ملک الأشراف، الناصر...)، پاڵنەری نەتەوەیی و ڕەگەزپەرستی لە دوای سەدەی ١٩ دەست پێ دەکات بە تایبەتی لە سەردەمی (ئیتیحادولتەرەقی لە دوای ١٩٠٨) بەرامبەر ناوی هەر ئەفسەرێکی کورد پیتی (ک) دەنوسرا و بەرامبەر هەر ئەفسەرێکی عەرەب پیتی (ع) دەنووسرا، لەو دەم تا ئەو ساتە گیانی ڕەگەزپەرستی کەوتە نێو بەشێکی زۆر لە کورد و تورک، لە توێژینەوەیەکی (صنعان احمد حاغەقەساب) لە بارەی لێک جیاکردنەوەی کورد وتورکمان لە هەولێر بەو فاکتەرە لێک کردۆتەوە گوایە کرمانج (کورد) پیس و چڵکن بووە، ئەو ڕایە دەگەڕێتەوە بۆ فەرهەنگی ڕەگەزپەرستی ئیتیحاد (الترقی) کە ناوی لە عەرەب نا (پیست عرب).. کەچی یاقوت حموی لە (معجم البلدان ج١- اقلیم السبع) دەڵێت تورک وەک دڕندە بووە بە (احش الجبال) وەسفیان دەکات، کلیمنسۆری سەرۆک فەڕەنسا لە کۆنگرەی ئاشتی باسی لەوە دەکرد کە تورک (نقص الکفاوە)ـی هەیە و ناتوانێ میلەتی تری لە ژێردەست دابێ، ئەوە بووە بنچینەی یاسایی ڕێکەوتنی سیڤەر بە تایبەتی مادەی (١٣٢)ـی ئەو ڕێکەوتنە، لە ڕاپۆڕتی ویلایەتی موسڵیش تورکمانی ناوچەی ویلایەتی موسڵ بە (مرتزقة العباسیة) باس دەکا، لە شوێنێکی تری ئەو ڕاپۆڕتا دەڵێت لە نیو عوسمانی کە ناوی تورک دەهات وەک گەمژە و غەشیم (همجی) سەیر دەکرا تا ١٩٠٠ لەسەر دەستی (بزوتنەوەی عموم الترک) بوونە جێی شانازی، تەنانەت لە سەردەمی عوسمانیش کە حوکمەکە تورکی بووە کەچی هەر ناوی تورک هەتبێ هاوتای (اعراب- بێ ئیدراک) بووە، لە بارەی وەسفی بێ ئیدراکی تورک بڕوانە (ساطح الحصري- محاضرات فی نشوء القومیة) و (دراسات فی الحرکة الکوردیة المعاصرة- د. عثمان علي)، ئەوانە هەموو سەردەمی هاتنی عەلمانییە، لەگەڵ سەلبیاتی زۆری سوڵتان و خەلیفەکانی عوسمانی بەڵام ڕەهەندی ڕەگەزپەرستی نەتەوەیی بەدی ناکرێ، بۆیە کەس نەیدەزانی کێ چ نەتەوەیەکە و ئەوی تر چییە، ئیتر هەستی نەتەوایەتی چی، لە کۆنەوە لە لادێیەکانی جزیرەیان وتووە (عرب)، لە ناو کوردیش ڕەوەند (کورد) بووینە، تەنانەت لە بەڵگەنامە مێژووییەکانیش دەردەکەوێ لەبەر نەبوونی ناوی نەتەوەی لە سەردەمی عوسمانلی لە ناو کوردا ناویان لە پیاوەکانی عوسمانلی نابوو (جل خوارەکان) یان (گورگە بۆرەکان)، لە نێو عەرەبیش پێیان دەووتن ''ئەفەندەم'' ئەوەش لەگەڵ وتە بەنرخەکەی (محمد امین زکی بەگ) و (شەریف پاشا)ـی کورد یەک دەگرێتەوە کە دەڵێن (تا ئیتیحادیەکان لە ساڵی ١٩٠٨ بانگی تورکایەتیان نەکرد، ئێمە هەستی کوردایەتیمان نەبوو)، تەنانەت لە گۆڤاری (مشروتیەت)ـی شەریف پاشآ هەتا ژ:٤٢ـی ساڵی ١٩٠٣ باسێکی کوردایەتی تێدا نەبووە، ئینجا بووە سەردەمی چارەنووسی نەتەوەیی، بەشێک لە نەتەوەکان لەگەڵ سەربەخۆییان نەتەوەی تریشیان خستە بن دەستی خۆیان، ئیتر هەر نەتەوەیەک بەخۆی لە چارە نووسی خۆی بەرپرسیار بوو، کەواتە کوردایەتی ڕەوتێکی شەرعی وەرگرت هەقی خۆیەتی حزبی کوردستانی تایبەتی دروست بێت بە ئیسلامیەکانیشەوە، چونکە کورد پێشتر پێشڕەو نوبووە لەو هەنگاوە و مادام دەوڵەتی عەرەبی و فارسی و تورکی و ... هەبێت وەک محمود شاکری مێژوونوسی ئیسلامی دەڵێت: ''بۆ کوردیش دەوڵەتی کوردی نەبێت؟'' لە وەڵامدا جارجار شیوعیەک یان ئیسلامییەک لە چوارچێوەی داوا مرۆڤانەکەی خۆی داوا لە هەموو نەتەوەکان دەکات لەو ساتەدا واز لە نەتەوایەتی بێنن! ئەوەیان تەسلیمی ئەرمی واقعە و لە زیانی میللەتی داگیرکراوە، تازە نەتەوەی داگیرکەرەکە پێویستی پێی نییە وەک (گێ‌فڕکانێ) ئەو بەشی خۆی و بەشی خەڵکی تریشی بردووە، ئینجا یەکێ بێت بڵی لەو ساتە گوێێ یەک بەردەن کۆتایی هات ئەوا ژێرکەوتووەکە چوو ماڵیشی چوو و بێ نیشتیمانیش بوو.
ئەوە ناڕەوایە، ڕاستیەکەی ئەوەیە یان هەموو لایەک بگەڕێتەوە سەر (ئومەمیەتەکە) و کەس دەوڵەتی نەتەوەیی نەبێت یان با هەموو هەیانبێت. ئەوەش دەقی داوایەکەی شێخ سەعیدی پیران بوو کە بریتییە لە: ١- گەڕانەوەی خەلافەت، یان ٢- دەوڵەتیش بۆ کوردستان. ڕاست و ڕەوانترین پەیوەندی لە ڕوانگەی ئیسلامەوە بۆ کوردایەتی، چاکترین پێناسی ئەکادیمیشە بۆ کێشەی کورد، لەو ڕوانگە ویژدانییە نجم الدین ئەربەکان ڕاستییەکی وای لە شارۆچکەی بنگول لە ١٩٩٤ ووت و بووە هۆی لەدەست دانی سەرۆک وەزیرانەکەی لە تورکیا..چیی ووت< ئەوە دەقەکەیەتی:
(( ڕۆڵەکانی ئەم گەلە بە درێژایی چەند سەدەیەک کردنەوەی دەوامی قوتابخانەیان بە (بسم اللە) یان دەکردەوە، ئێوە هاتوون ئەم بسم اللەیەتان هەڵگرت لە چیتان لە جێگەی دانا؟ دەڵێن: تورکم- ڕاستم- خەباتکارم، ئێوە کە ئەمە دەڵێن لە بەرامبەردا ڕۆڵەیەکی موسڵمانی بە ئەسڵ کورد هەقی خۆیەتی بڵێت: کەواتە منیش کوردم، ڕاستترم، خەباتکارترم))
ئەوە مانای شۆڤێنی نییەو ئایدیۆلۆژیاش نییە، ئەوە مافێکی سروشتی سەرەتاییە و ئەرکە لەسەر هەموو کەس و لایەنێک خۆی کۆبکاتەوە بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەرکە، لەسەر ئەو بنچینەیە حزبی نەتەوەیی دروست بووە، کاتێ بەتەوایەتیش ئایدیۆلۆژیا نەبێت ئەوا بۆ بوونی بە حزب پێویستی بە مەدرەسەیەکی فکری و سیاسی هەیە وەک سۆشیالیستی، شیوعی، لیبرالی و دیموکراسی، ئێستا ئیسلامیش، واتە هەموو حزبە کوردستانییەکان سەربارە نەتەوایەتییان سەر بە یەکێ لە مەدرەسەکانیشن.
لەوەوە دەردەکەوێ هەموو حزبێکی کوردستانی دوو تەوەرە خەباتی هەڵگرتووە، (ڕزگاری- نیشتیمانی) تیایدا یەکسانن و (ڕزگاری- کۆمەڵایەتی) تیایدا لێک جیان، یەکەمیان کێشەی کنەتەوەییە و دووەمیان کێشەی مەدرەسییە، چاکترین حیزب ئەوەیە توانیبێتی مەدرەسەیەک هەڵبژێرێ تەواو لەگەڵ کێشەی نەتەوەییەکی بگونجێ و هەردوو تەوەر یەکتر تەواو بکەن.
لەبەر ئەوەی حزبی مۆدێرن لە نێو میللەتە داگیرکراوەکان بە دوو ڕەهەندی ستوونی (نەتەوەیی) و ئاسۆیی (خزمەتگوزاری) کار دەکا، ئەوا بۆ دیاری کردنی ناسنامەی حزب بە تایبەتی لە دوای پەنجاکانی سەدەی ڕابوردوو پێویستی بەو دوو ڕەهەندە هەیە کە بریتین لەو مەدرەسانەی سەروو بە کورتی گەڵاڵەمان کردن، ئێستا بەو پێشەکییە دێینە نێو بابەتی حزبە کوردستانییەکانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم.
