ناوه‌ڕۆك
ناساندن
١٠ نیشانە دەریدەخەن کەسێک درۆ دەکات (بە ئینگلیزی: 10 Signs show that someone is lying، بە عەرەبی: 10 علامات تدل على أن شخصا ما يكذب) هەموومان دەمانەوێت کەسانی ڕاستگۆ لە دەورمان بن، بەم هۆیەش ناسینی ناڕاستگۆکان و دوورکەوتنەوە لێیان باشترین شتە کە بتوانین ئەنجامی بدەین. بێگومان ناسینی ئەو کەسانەی ڕاستگۆ نین و ڕاستییەکان دەشارنەوە و درۆ لەگەڵ خەڵکی دەکەن کارێکی هەروا ئاسان نییە، بەڵام بە بەرزکردنەوەی ئاستی ناسینی مرۆڤەکان و تێگەشتن لێیان بەیارمەتی کۆمەڵێک نیشانە دەتوانین کەسە ناڕاستگۆکان لە ڕاستگۆکان جیابکەینەوە.
ئایا دەزانیت کە % ٥٤ی درۆکان دەتوانرێت وەک ڕاستی دەربخرێب و دابپۆشرێن؟ هەروەها ئەو کەسانەی خۆیان دەردەخەن زیاتر درۆ دەکەن وەک لە کەسە گۆشەگیرەکان، بەگوێرەی ڤانێسا ڤان ئێدواردز، نووسەری پڕفرۆشترین کتێبی نەتەوەیی Captivate و دامەزرێنەر و لێکۆڵەری سەرەکی زانستی خەڵک. هەروەها ئەم نووسەرە توێژینەوەیەکی ئەنجامداوە کە بەپێی توێژینەوەکەی بەلایەنی کەمەوە لە سەدا ٨٢ ی درۆکان ئاشکراناکرێن ، ئەمەش وای لەم نووسەرە کردووە کۆرسێک بۆ دۆزینەوەی درۆ دروست بکات بە ناونیشانی "چۆن ببیت بە دۆزەرەوەی درۆی مرۆڤەکان" (“How to Be a Human Lie Detector.”) ژمارەکان ئەوە نیشان دەدەن کە ئەم جۆرە کۆرسە لەوانەیە وەبەرهێنانێکی باش بێت: ئەنجامەکانی ڕاپرسییەک کە لە ساڵی ٢٠٢٢ بڵاوکرایەوە ئەوە نیشان دەدات کە ئەمەریکاییەکان ڕۆژانە چوار جار درۆ دەکەن، ئەمە لە کاتێکدا تەنها لە سەدا ٥٣ ی خەڵک دەتوانن بزانن کە ئایا کەسێک درۆ دەکات یان نا.
کەسانێک هەن تەنانەت گەر سوێندیش بخۆن ناتوانین باوەڕیان پێبکەین، بەهۆی ئەو ناڕاستگۆیی و هەوڵسوکەوتانەی لێمان بینیوون. هەواڵە خۆشەکە ئەوەیە هەرچەندە نزیکەی نیوەی دانیشتوان بەڵێن دەدەن ڕاستی بڵێن، بەڵام هەندێک ڕێگا هەیە کە خەڵک دەتوانن شارەزاییەکانی جیاکردنەوەی ڕاستییەکانیان پێ زیاد بکەن بۆ پاراستنی خۆیان هەم لە ڕووی دارایی و هەم دەروونییەوە.
لە کاتێکدا کۆرسەکانی دۆزینەوەی درۆ بەنرخن بۆ کارلێککردنی ڕووبەڕوو، ئەو درۆیانەی کە زۆرترین زیانی دارایی لە سەدەی ٢١ دا لە ڕێی پەیوەندییە تەلەفۆنییەکانەوە ڕوویداوە. بەگوێرەی USA.gov، چەناڵەکانی پەیوەندیکردن وەک تەلەفۆن، ئیمەیڵ، پەیامەکان، نهێنییەکانی سەر ئینتەرنێت، یان تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەهێنرێن بۆ هەڵخەڵەتاندن یان هەڕەشەکردن لە خەڵک بە مەبەستی دەرکردنی زانیاری کەسی یان بردنی پارەکانیان. بۆ پاراستنی سامانە دارایی و کەسیەکانت لە درۆزنەکان، هەرگیز زانیاری کەسی خۆت مەدە یان پارەکەت لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە مەگوێزیتەوە بۆ کەسێک کە نایناسیت.
سەرەکیترین نیشانەکان
لێرەدا بۆ ناسینەوەی ئەو کەسانەی ناڕاستگۆن و زیانمان پێدەگەینن بە مەبەستی خۆپاراستنمان لێیان، کۆمەڵێک نیشانە هەیە لەوانە:
گۆڕانکاری لە شێوازەکانی قسەکردن
کاتێک کەسێک هەوڵدەدات درۆ بکات و ڕاستییەکان بشارێتەوە بە تایبەت لە بابەتێکی گرنگدا گۆڕانکاری لە دەنگ و شێوازی قسەکردنی دروست دەبێت. بە وریاییەوە گوێ لە کەسەکان بگرە کاتێک قسەت بۆ دەکەن و بزانە هەڵسوکەوت و ڕووخساریان بە چی جۆرێکە تا زیاتر دڵنیابیتەوە لە ڕاستی قسەکانیان. هەروەها کاتێک لە بابەتێک گومانت لەسەر کەسەکە هەبوو پرسیاری ئەو شتانەی لێبکە کە دەیزانیت لەسەری بۆ ئەوەی بزانیت کە ئایا ڕاستت پێ دەڵێت یان نا.
بەکارهێنانی هێمای نەگونجاو
ئەگەر کەسێک بڵێت بەڵێ، بەڵام سەری بە نەخێر بلەرزێنێت، لەوانەیە نیشانەی ئەوە بێت کە ڕاستی ناڵێت. هەروەک دکتۆر ئێڵن هێندریکسن، دەروونناسێکی کلینیکی لە سەنتەری دڵەڕاوکێ و نەخۆشییە پەیوەندیدارەکان لە زانکۆی بۆستن، لە زانستی ئەمریکیدا ئاماژە بەوە دەکات، جوڵە نەگونجاوەکان جووڵەیەکن لە جەستەدا کە لەگەڵ وشەکانی کەسێکدا ناگونجێن و ئەوە دەردەخەن نیەتی ئەم کەسە و قسەکانی یەک شت نین. کاتێک کەسێک باسی ئەوە دەکات کە لە بیری دایە و لە پلانیدایە زمانی جەستەی لە پاڵ هەڵسوکەوت و کردارەکانی هەموویان یەکدەگرنەوە لەگەڵ گوفتارەکانی. بۆیە بە وریاییەوە سەرنجی هەڵسوکەوتەکانی ئەو کەسە بدە کە ڕاستگۆییەکەی بەلاتەوە گرنگە.
قسەنەکردن بە پێی پێویست
کاتێک پرسیار لەکەسێک دەکەیت دەربارەی بابەتێک دەبینیت زۆر بە کورتی وڵام دەداتەوە، لەم کاتەدا ئەو گریمانەیە هەیە کە لەوانەیە کەسەکە بابەتێک بشارێتەوە هەروەها نایەوێت درۆی زیاتر بکات یاخود لەوانەیە نەزانێت چۆن بە درۆوە درێژە بە بابەتەکە بدات لە ترسی ئاشکرا بوونی.
بۆ نموونە کاتێک شایەتحاڵەکان باسی ئەوە دەکەن کە بینیویانە و پرسیاریان لێدەکرێت: "ئایا هیچ شتێکی دیکە هەیە؟" وردەکاری زیاتر ئاشکرا دەکەن. بەڵام کاتێک داوا لە درۆزنەکان دەکرێت زیاتر لە چیرۆکە ئامادەکراوەکانیان باسبکەن، ئەوان دەوەستن و هیچ ناڵێن چونکە نازانن چۆن چیرۆکەکەیان کۆتایی پێبهێنن.
توێژەران لە کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی (APA) ئاماژە بەو کەسانە دەکەن کە "درۆزنن بە فەرامۆشکردن هەڵخەڵەتێنن"، کە کاتێک داوایان لێدەکرێت وەڵامی پرسیارەکان بدەنەوە یان وردەکاری زیاتر پێشکەش بکەن، بە شێوەیەکی ئاسایی کەمتر لەو کەسانە پێشکەش دەکەن کە ڕاستی دەڵێن. ئەمە دەتوانرێت لە ڕێگەی وەرگێڕانی پەیوەندییە تەلەفۆنییەکانەوە، لێدوانەکانی شایەتحاڵەکان، یان تێبینی بکرێت بە نەبوونی وشەی وەسفکراو لە گفتوگۆدا.
ڕێگایەکی دیکە کە توێژەران ڕاستییەکەی پێ پشتڕاست دەکەنەوە ئەوەیە کە داوا لە خەڵک دەکەن ڕووداوەکان بە دواوە بڵێن. ڕاستگۆکان لەسەر هەمان چیرۆک دەمێننەوە لە کاتێکدا وردەکاری زیاتر پێشکەش دەکەن، لە کاتێکدا زۆرجار درۆزنەکان هەڵدەقوڵێن و چیرۆکێکی جیاواز دروست دەکەن بەبێ زیادکردنی وردەکاری بۆ چیرۆکەی پێشتر. بەمەش ئەوە دەردەکەوێت کە بابەتەکە لەسەرەتاوە ڕاست نەبووە.
زۆر گوتن
توێژەرانی قوتابخانەی بازرگانی هارڤارد بۆیان دەرکەوتووە کە ئەو درۆیانەی هەوڵی هەڵخەڵەتاندن دەدەن ڕاستییەکە بە زۆر وشە درێژ دەکەنەوە. لەوانەیە شتەکان دروست بکەن کاتێک دەڕۆن، لەوانەیە وردەکاری زیاد بکەن بۆ ئەوەی خۆیان یان ئەوانی تر قایل بکەن بەوەی دەیڵێن.
ئاماژە زمانەوانییەکانی دیکە کە ئاشکرا کراون ئەوە نیشان دەدەن کە درۆزنەکان زیاتر قسەی ناشرین و باسی کەسی سێیەم بەکاردەهێنن (بۆ نموونە، فڵان وایکرد، ئەو یاخود ئەوان وایان وت، وایان کرد و وا چوون) بۆ ئەوەی خۆیان لە بابەتەکە دووربخەنەوە.
بەرزبوونەوە یان نزمبوونەوە لە تۆنی دەنگ
کۆمەڵەی دەروونپزیشکی ئەمریکی American Psychological Association (APA) خاڵێکی گرنگ دەربارەی کەلتوور و چوارچێوە و پەیوەندیکردن دەربارەی دۆزینەوەی درۆ دەخاتە ڕوو. دکتۆر دەیڤد ماتسمۆتۆ، پرۆفیسۆری دەروونناسی لە زانکۆی ویلایەتی سان فرانسیسکۆ و بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای Humintell کە ڕاهێنان بە خەڵک دەکات بۆ خوێندنەوەی هەستەکانی مرۆڤ، جەخت لەوە دەکاتەوە کە توێژەران دەبێت ڕەچاوی لایەنگری کولتووری بکەن کاتێک بڕیار دەدەن کە ئایا کەسێک درۆ دەکات یان نا.
بۆ نموونە، توێژینەوەکەی بۆ دۆزینەوەی درۆ دەریخستووە کە بەشداربووانی چینی لە کاتی درۆکردن بە دەنگێکی بەرزتر قسە دەکەن. بە پێچەوانەوە، بەشداربووانی توێژینەوەی ئیسپانی لە کاتی درۆکردن بە دەنگێکی نزمتر قسەیان دەکرد.
ئەم توێژینەوەیە ئەوە نیشان دەدات کە ئاماژە نا زارەکییەکان بۆ درۆکردن دەتوانن پەیوەندی هەبێت بە جیاوازی کولتوورییەوە، کە دەبێت ڕەچاو بکرێت لەجیاتی ئەوەی تەنها لە باوەڕە کولتوورییەکانی خۆیەوە حوکم بدرێت.
ئاڕاستەی چاوەکان
زۆر باس لە بابەتی ڕاستگۆیی و پەیوەندی چاو کراوە. باوەڕێکی کلتووری باو لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەوەیە کە ئەگەر کەسێک پەیوەندی چاو نەکات، ئەوا ڕاستی ناڵێت، لە کاتێکدا ناتوانین ئەمە گشتگیر بکەین چونکە لە لێکۆڵینەوەیەک بە ناونیشانی "چاوەکان ئەوەیان نییە"، کە لە ساڵی ٢٠١٢ لە Plos One بڵاوکراوەتەوە. ئەو بیرۆکەیە ڕەت دەکاتەوە کە خەڵک سەیری چەپ یان ڕاست دەکەن کاتێک درۆ دەکەن. هەروەها لێکۆڵینەوەیەک کە لە ساڵی ٢٠١٥ لەلایەن زانکۆی میشیگان ئەنجامدراوە و لە گۆڤاری تایم مەگەزین بڵاوکراوەتەوە دەریخستووە کە لە سەدا ٧٠ ی ئەو کەسانەی لە ١٢٠ گرتەی میدیادا بوون درۆیان کردووە لە کاتێکدا ڕاستەوخۆ پەیوەندی چاویان هەبووە.
کەواتە ئەوە گرنگە کەسەکە بناسیت کاتێک ڕاستگۆبووە لەگەڵت پەیوەندی چاوەکانی چۆن بووە. کاتێک زانیت ئەم کەسە لە کاتی ئاسایی و ڕاستگۆییدا سەیری چاوەکانی بەرامبەر دەکات ئەو کات دەتوانیت بڵێیت گەر لە کاتی قسەکردن سەیری چاوەکانی نەکردی دەرخەری ئەوەیە ناڕاستگۆیە، هەروەها بە پێچەوانەشە.
داپۆشینی دەم یان چاو
زۆر کەس دەیانەوێت درۆیەک بشارنەوە یان کاردانەوەی خۆیان بشارنەوە، لەوانەیە هەر لەبەر ئەوە دەستیان لەسەر چاو یان دەمیان دابنێن کاتێک درۆ دەکەن. بەگوێرەی ئەفسەرانی پێشووی سی ئای ئەی کە لە کتێبەکەیاندا بە ناوی Spy the Lie هاتووە، ئەوانەی درۆ دەکەن لەوانەیە تەنانەت بە تەواوی چاویان دابخەن کاتێک درۆ دەکەن، وەک لە گۆڤاری پاڕەید بڵاوکراوەتەوە. ئەمە لەوانەیە ڕاست بێت کاتێک وەڵامی پرسیارێک دەداتەوە کە پێویستی بە بیرکردنەوەیەکی زۆر نییە. ئەم نیشانەیە بە تایبەت لەو کەسانەدا هەیە کە نایانەوێت درۆبکەن بەڵام بارودۆخەکەیان وادەخوازێت و ئەوانیش درۆکردن هەڵدەبژێرن.
زیادەڕەوی لە جوڵە
بیر لەوە بکەرەوە کە منداڵێک چی دەکات کاتێک پرسیاری ئەوە دەکات کە یارییەکەی چی لێکردووە، لە کاتێک پێتوتبوو کە نابێت ونی بکات. ئەو کات منداڵەکە لەوانەیە لێوەکانی بەجۆرێک بجوڵێنێت، سەیری نینۆکەکانی بکات، یان تەنانەت دەستی ڕابوەشێنێت و پاشان درۆیەکی گەورە بکات.
ئەم کاردانەوانە لە ئەنجامی ئەوەوە دروست دەبن کە تووشی دڵەڕاویکێ بووە و ترسی ئاشکرابوونی ڕاستییەکانیی هەیە کاتێک کە پرسیاری لێکراوە. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کاریگەری جەستەیی هەبێت. بەگوێرەی ئەفسەرەکانی پێشووی سی ئای ئەی کە لە گۆڤاری Parade Magazine ئاماژەیان پێکردووە. ئەوان لەوانەیە بە بێئاگاییەوە هەوڵ بدەن وەڵامی دڵەڕاوکێ ئارام بکەنەوە یان بەلایەنی کەمەوە جەستەیان هێمن بکەنەوە، کە هەموو ئەمانە لەوانەیە ئاماژە بە دڵەڕاوکێ بکەن دەربارەی درۆکردن.
ئاماژەی پەنجەکان
کرداری ئاماژەکردن بە شتێک یان ئاماژەکردن بەرەو شتێکی تر یان کەسێکی تر، بە پەنجە، لەوانەیە نیشانەیەک بێت بۆ لابردنی تیشک خستنە سەر کەسێک و لۆمەکردنی کەسێکی تر.
بە دڵنیاییەوە، زانینی ئەوەی کە ئایا ئەو کەسە بە شێوەیەکی ئاسایی ئاماژە بە پەنجەی دەکات زۆر جار دەتوانێت هێڵێکی بنچینەیی بەسوود بێت بۆ ئەوەی بزانیت وەک نیشانەیەکی ناراستگۆیی ئەژماری بکەیت یان نا.
پەسندانی خۆیان بەوەی باشبوو درۆیان کرد
کاتێک کەسێک لە پێش چاوی تۆ باسی ئەوەی کرد چۆن درۆیکردووە و تەنانەت ئەوەی وەک شتێکی باش باسکرد بێ دوودڵی لێی دووربکەوە. لەوانەیە ئاسانترین ڕێگا بۆ بینینی درۆزن ئەوە بێت کە ڕێگەیان پێ بدەیت درۆت بۆ بکەن. لە لێکۆڵینەوەیەکدا بە ناونیشانی "بڵاوبوونەوەی درۆ، تایبەتمەندییەکانی درۆ و ستراتیجی درۆی باش"، توێژینەوەیەک کە لە ساڵی ٢٠١٩ لە گۆڤاری Plos One بڵاوکراوەتەوە دەریخستووە کە ئەوانەی خۆیان بە "درۆزنە باشەکان" دەناسێنن دەتوانرێت ئەوە بزانرێت لەسەریان کە لەڕاستیدا کەسانی درۆزن.
بۆیە ئەگەر کەسێک شانازی بکات بەوەی کە درۆزنێکی باش بێت، متمانەی پێ مەکە.
لە کۆتاییدا
ئەوە گرنگە بزانیت مەرج نییە کەسێک کە ئەم نیشانانەی هەبوو ڕاستەوخۆ بە کەسێکی درۆزن پۆلێنی بکەیت و لێی دووربکەویتەوە. بەڵکو هەوڵبدە زیاتر وریابیت دەربارەی ئەو کەسانەی ئەم نیشانانەیان هەیە هەروەها بە ئاسانی متمانەیان پێ مەکە. بەئاگاییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو کەسانە بکە و زیاتر بیانناسە تا خۆت و دەروون و مێشکت بپارێزیت.
هەروەها ڕێگایەک بۆ فێربوونی زیاتر دەربارەی چۆنیەتی دۆزینەوەی ئەو نیشانانەی کە کەسێک درۆ دەکات، ئەویش ئەوەیە ببیت بە لێکۆڵەرێکی تاوانکاری. پسپۆڕانی ئەم بوارە وەک زانای دادوەری یان پۆلیس و لێکۆڵەر پۆلێن دەکرێن لەلایەن BLS بەپێی بەرپرسیارێتی کار.
بۆ ئەوانەی حەزیان لە فێربوونی زیاترە، کۆرسی دۆزینەوەی درۆ هەیە: کە فێرکراون لەلایەن ڕاهێنەری ئێف بی ئایەوە و نیشانی دەدات چۆن ڕاستی لە خەیاڵەوە لە قسەکردن، پەیامی دەنگ، یان ئیمەیڵ جیا بکەنەوە. ئەم لێکۆڵینەوەیە لەلایەن باشترین نووسەر دکتۆر دەیڤد جەی لیبەرمانەوە فێردەکرێت کە ڕاهێنانی بۆ NSA و CIA و FBI کردووە.
