ناوه‌ڕۆك
سەرەتا
مافەكانی منداڵ (بە ئینگلیزی: The rights of the child، بە عەرەبی: حقوق الطفل) ڕێککەوتننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافەکانی منداڵان ڕێککەوتنێکی گرنگە لەلایەن ئەو وڵاتانەی کە بەڵێنیان داوە مافەکانی منداڵان بپارێزن. ڕێكەوتننامەكە ڕوونی دەکاتەوە کە منداڵان کێن، مافەکانیان كامانەن و بەرپرسیارێتی حکومەتەکان چین. هەموو مافەکان بەیەکەوە گرێدراون، هەموویان بە یەکسانی گرنگن و ناتوانرێت لە منداڵ بسەنرێتەوە.
ڕێککەوتننامەی مافەکانی منداڵ
پێناسەی منداڵ
منداڵ هەر کەسێکە کە تەمەنی لە خوار ١٨ ساڵەوە بێت.
جیاوازی نەکردن
هەموو منداڵان هەموو ئەم مافانەیان هەیە، گرنگ نییە کێیە، لە کوێ دەژی، بە چ زمانێک قسە دەکات، ئایینەکەیان چییە، بیر لە چی دەکاتەوە، شێوەی چۆنە، کوڕ بێت یان کچ، ئەگەر خاوەن پێداویستی تایبەت بێت، ئەگەر دەوڵەمەند یان هەژار بێت، وە گرنگ نییە دایک و باوکیان یان خێزانەکانیان کێن یان دایک و باوکیان یان خێزانەکانیان باوەڕیان بە چییە یان چی دەکەن. نابێت هیچ منداڵێک بە هیچ هۆکارێک مامەڵەی نادادپەروەرانەی لەگەڵدا بکرێت.
بەرژەوەندی منداڵ
کاتێک گەورەکان بڕیار دەدەن، پێویستە بیر لەوە بکەنەوە کە بڕیارەکانیان چۆن کاریگەری لەسەر منداڵان دەبێت. پێویستە هەموو گەورەکان ئەوە بكەن كە باشترینە بۆ منداڵان. پێویستە حکومەتەکان دڵنیابن لەوەی کە منداڵان لەلایەن دایک و باوکیانەوە چاودێری دەکرێن، یان لەلایەن کەسانی دیکەوە ئەگەر پێویست بوو. پێویستە حکومەتەکان دڵنیابن لەوەی کە کەس و شوێنەکانی بەرپرسیار لە چاودێریکردنی منداڵان کارەكانیان بە باشی دەکەن.
کردنی مافەکان بە ڕاستەقینە
حکومەتەکان دەبێت هەموو هەوڵێکیان بدەن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی کە هەموو منداڵێک لە وڵاتەکانیاندا بتوانێت لە هەموو مافەکانی ئەم ڕێککەوتننامەیە سوودمەند بێت.
ڕێنمایی خێزان بۆ گەشەکردنی منداڵان
پێویستە حکومەتەکان ڕێگە بدەن خێزان و کۆمەڵگاکان ڕێنمایی منداڵەکانیان بکەن بۆ ئەوەی لەگەڵ گەورەبووندا فێربن مافەکانیان بە باشترین شێوە بەکاربهێنن. تا منداڵان زیاتر گەشە بکەن، پێویستیان بە ڕێنمایی کەمتر دەبێت.
گەشەكردن و مانەوە لە ژیان
هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە لە ژیاندا بێت. پێویستە حکومەتەکان دڵنیابن لەوەی کە منداڵان بە باشترین شێوە دەژین و گەشە دەکەن.
ناو و نەتەوە
منداڵان دەبێت لە کاتی لەدایک بوونیان تۆمار بکرێن و ناوێکیان پێ بدرێت کە بە فەرمی لەلایەن حکومەتەوە دانپێدانراوە. منداڵ دەبێت نەتەوەی هەبێت (سەر بە وڵاتێک بێت). منداڵان دەكرێت دایک و باوکیان بناسن و لەلایەن ئەوانەوە چاودێری بکرێن.
ناسنامە
منداڵان مافی ناسنامەی خۆیان هەیە، تۆمارێکی فەرمی کە کێن و ناو، نەتەوە و پەیوەندییە خێزانییەکانیان لەخۆبگرێت. نابێت کەس ئەمەیان لێ بسەنێتەوە، بەڵام ئەگەر ئەمە ڕووبدات، دەبێت حکومەتەکان یارمەتی منداڵان بدەن بۆ ئەوەی بە خێرایی ناسنامەکەیان بۆ بگەڕێتەوە.
هێشتنەوەی خێزانەکان بەیەکەوە
منداڵان نابێت لە دایک و باوکیان جیا بکرێنەوە مەگەر بە باشی چاودێری نەکرێن، بۆ نموونە ئەگەر دایک و باوکێک ئازاری منداڵێک بدات یان ئاگاداری منداڵێک نەبێت. ئەو منداڵانەی کە دایک و باوکیان پێکەوە ناژین پێویستە لە پەیوەندیدا بمێننەوە لەگەڵ هەردوو دایک و باوکیان مەگەر ئەمە زیان بە منداڵەکە بگەیەنێت.
پەیوەندی لەگەڵ دایک و باوکان لە سەرانسەری وڵاتان
ئەگەر منداڵێک لە وڵاتێکی جیاواز لە دایک و باوکی دەژی، حکومەتەکان دەبێت ڕێگە بدەن منداڵەکە و دایک و باوکەکە گەشت بکەن بۆ ئەوەی بتوانن لە پەیوەندیدا بمێننەوە و پێکەوە بن.
پاراستن لە ڕفاندن
حکومەتەکان دەبێت ڕێگری لە بردنە دەرەوەی منداڵان لە وڵات بکەن کاتێک ئەمە پێچەوانەی یاسا بێت، بۆ نموونە ڕفاندنی لەلایەن کەسێکەوە یان ڕاگرتنی لەلایەن دایک و باوکێکەوە کاتێک دایک و باوکەکەی دیکە ڕازی نییە.
ڕێزگرتن لە تێڕوانینی منداڵان
منداڵان مافی خۆیانە لەسەر ئەو بابەتانەی کە كاریگەری هەیە لەسەریان، بە ئازادی بیروڕای خۆیان بدەن. گەورەكانیش پێویستە گوێیان بۆ بگرن و بە جددی وەریان بگرن.
هاوبەشیپێکردنی بیرکردنەوەکانیان بە ئازادی
منداڵان مافی خۆیانە ئەو شتانەی فێری دەبن، بیریلێدەکەنەوە و هەستی پێدەکەن، بە قسەکردن، وێنەکێشان، نووسین یان بە هەر شێوازێکی تر، بە ئازادی لەگەڵ کەسانی دیکەدا هاوبەشی پێ بکەن، مەگەر ئەوەی زیان بە کەسانی دیکە بگەیەنێت.
ئازادی بیر و ئایین
منداڵان دەتوانن بیر و بۆچوون و ئایینی خۆیان هەڵبژێرن، بەڵام ئەمە نابێت ڕێگری لە کەسانی دیکە بکات لە چێژوەرگرتن لە مافەکانیان. دایک و باوک دەتوانن ڕێنمایی منداڵان بکەن بۆ ئەوەی لەگەڵ گەورەبوونیان فێری بەکارهێنانی ئەم مافە ببن بە شێوەیەکی دروست.
دانان یان بەشداریكردن لە گروپ
منداڵان دەتوانن بەشداری بکەن و گروپ یان ڕێکخراو دابمەزرێنن، هەروەها دەتوانن لەگەڵ کەسانی دیکە کۆببنەوە، بە مەرجێک ئەمە زیان بە کەسانی دیکە نەگەیەنێت.
پاراستنی تایبەتمەندی
هەموو منداڵێک مافی پاراستنی تایبەتمەندییەكانی هەیە. یاساکە دەبێت ژیانی تایبەتی منداڵان، خێزان، ماڵ، پەیوەندییەکان و ناوبانگ (یان ناوی باش) لە هەر هێرشێک بپارێزێت.
دەستڕاگەیشتن بە زانیاری
منداڵان مافی وەرگرتنی زانیارییان هەیە لە ئینتەرنێت، ڕادیۆ، تەلەفزیۆن، ڕۆژنامە، کتێب و سەرچاوەی ترەوە. گەورەکان پێویستە دڵنیابن لەوەی ئەو زانیاریانەی کە بەدەستیان دەهێنن زیانیان نییە بۆیان. پێویستە حکومەتەکان هانی میدیاکان بدەن بۆ بڵاوكردنەوەی زانیاری لە کۆمەڵێک سەرچاوەی جیاوازەوە، بە زمانێک کە هەموو منداڵان بتوانن لێی تێبگەن.
بەرپرسیارێتی دایک و باوک
دایک و باوک کەسانی سەرەکین کە بەرپرسیارن لە پەروەردەکردنی منداڵ. کاتێک منداڵەکە هیچ دایک و باوکێکی نەبێت، كەسێكی تر ئەم بەرپرسیارێتیەی لەسەر دەبێت و پێیان دەوترێت "سەرپەرشتیار". پێویستە دایک و باوک و سەرپەرشتیار هەمیشە بیر لەوە بکەنەوە کە چی باشترینە بۆ ئەو منداڵە. پێویستە حکومەتەکان یارمەتیان بدەن. لەو شوێنانەی منداڵ هەردوو دایک و باوکی هەبێت، پێویستە هەردووکیان بەرپرسیار بن لە پەروەردەکردنی منداڵەکە.
پاراستن لە توندوتیژی
پێویستە حکومەتەکان منداڵان بپارێزن لە توندوتیژی، ئازاردان و پشتگوێخستن لەلایەن هەر کەسێکەوە کە چاودێرییان بکات.
منداڵی بێ خێزان
هەر منداڵێک کە ناتوانرێت لەلایەن خێزانەکەیەوە چاودێری بکرێت، مافی ئەوەی هەیە کە بە شێوەیەکی دروست لەلایەن کەسانێکەوە چاودێری بکرێت کە ڕێز لە ئایین، کولتوور، زمان و لایەنەکانی تری ژیانی منداڵەکە دەگرن.
ئەو منداڵانەی کە هەڵگیراوەن
کاتێک منداڵان هەڵدەگیرێنەوە، گرنگترین شت ئەوەیە کە ئەو کارە بکەن کە باشترینە بۆ ئەوان. ئەگەر منداڵێک لە وڵاتەکەی خۆیدا نەتوانرێت بە باشی چاودێری بکرێت، بۆ نموونە بە ژیان لەگەڵ خێزانێکی دیکە، ئەوا لەوانەیە لە وڵاتێکی دیکەدا بەخێو بکرێت.
منداڵی پەنابەر
ئەو منداڵانەی وەک پەنابەر لە وڵاتی خۆیانەوە دەچنە وڵاتێکی ترەوە (چونکە مانەوەیان لەوێ سەلامەت نەبووە) پێویستە یارمەتی بدرێن، بپارێزرێن و هەمان مافی منداڵانی لەدایکبووی ئەو وڵاتەیان هەبێت.
منداڵانی خاوەن پێداویستی تایبەت
هەموو منداڵێکی خاوەن پێداویستی تایبەت پێویستە چێژ لە باشترین ژیان لە کۆمەڵگادا وەربگرێت. پێویستە حکومەتەکان هەموو ئاستەنگییەکان لاببەن بۆ ئەوەی منداڵانی خاوەن پێداویستی تایبەت سەربەخۆ بن و بەشداری چالاکانەیان هەبێت لە کۆمەڵگادا.
تەندروستی، ئاو، خۆراک، ژینگە
منداڵان مافی باشترین چاودێری تەندروستی، ئاوی پاک بۆ خواردنەوە، خواردنی تەندروست، ژینگەیەکی پاک و سەلامەتی هەیە بۆ ژیان، پێویستە هەموو گەورەکان و منداڵان زانیارییان هەبێت لەسەر چۆنیەتی مانەوە بە سەلامەتی و تەندروستی.
پشكنینی شوێنی منداڵ
هەر منداڵێک کە لە شوێنێکی دوور لە ماڵەوە دانرا، بۆ چاودێری، پاراستن یان تەندروستی، پێویستە بە بەردەوامی دۆخی منداڵەكە بپشکنرێت بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا هەموو شتێک بە باشی دەڕوات و ئایا ئەمە باشترین شوێنە بۆ ئەوەی منداڵەکە لێی بێت.
یارمەتی کۆمەڵایەتی و ئابووری
پێویستە حکومەتەکان پارە یان هاوكاری تر پێشکەش بکەن بۆ یارمەتیدانی منداڵانی خێزانە هەژارەکان.
خواردن، جل و بەرگ، ماڵێکی سەلامەت
منداڵان مافی خواردن، جل و بەرگ و شوێنێکی سەلامەتیان هەیە بۆ ژیان تا بتوانن بە باشترین شێوە گەشە بکەن. پێویستە حکومەت یارمەتی ئەو خێزان و منداڵانە بدات کە توانای ئەمەیان نییە.
دەستڕاگەیشتن بە خوێندن
هەموو منداڵێک مافی خوێندنی هەیە. پێویستە خوێندنی سەرەتایی بەخۆڕایی بێت. خوێندنی ناوەندی و باڵا بۆ هەموو منداڵێک بەردەست بێت. پێویستە منداڵان هان بدرێن بۆ ئەوەی بچنە قوتابخانە تا بەرزترین ئاست و لە قوتابخانەکاندا پێویستە ڕێز لە مافەکانی منداڵان بگیرێت و هەرگیز توندوتیژی بەکارنەهێنرێت.
ئامانجەکانی پەروەردە
پەروەردەی منداڵان دەبێت یارمەتیان بدات بۆ پەرەپێدانی تەواوی کەسایەتی، بەهرە و تواناکانیان. پێویستە فێری ئەوەیان بکات کە لە مافەکانی خۆیان تێبگەن و ڕێز لە ماف، کولتوور و جیاوازی کەسانی دیکە بگرن. پێویستە یارمەتیان بدات بۆ ئەوەی بە ئارامی بژین و ژینگە بپارێزن.
کولتوور، زمان و ئایینە کەمینەکان
منداڵان مافی ئەوەیان هەیە زمان، کولتوور و ئایینی خۆیان بەکاربهێنن، تەنانەت ئەگەر لەمەدا لەگەڵ زۆربەی خەڵکی ئەو وڵاتەی کە تێیدا دەژین هاوبەش نەبن.
پشوودان، یاریکردن، ڕۆشنبیری، هونەر
هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە پشوو بدات، بحەسێتەوە، یاری بکات و بەشداری لە چالاکییە ڕۆشنبیری و داهێنەرەکاندا بکات.
پاراستن لە کاری زیانبەخش
منداڵان مافی ئەوەیان هەیە لە ئەنجامدانی کارێک بپارێزرێن کە مەترسیدارە یان خراپە بۆ خوێندن، تەندروستی یان گەشەکردنیان. ئەگەر منداڵان کار بکەن مافی ئەوەیان هەیە سەلامەت بن و مووچەیەکی دادپەروەرانەیان پێ بدرێت.
پاراستن لە دەرمانی زیانبەخش
پێویستە حکومەتەکان منداڵان لە خواردن، دروستکردن، هەڵگرتن یان فرۆشتنی دەرمانە زیانبەخشەکان بپارێزن.
پاراستن لە دەستدرێژی سێکسی
پێویستە حکومەت منداڵان لە دەستدرێژی سێکسی بپارێزێت، لەو كەسانەش کە منداڵان ناچار دەکەن بە سێکسکردن بۆ پارە و دروستکردنی وێنە یان فیلمی سێکسی.
پاراستنیان لە فرۆشتن و بازرگانی پێوەكردن
حکومەتەکان دەبێت دڵنیابن لەوەی کە منداڵان نەڕفێندرێن و نەفرۆشرێن، یان نەبرێنە وڵات یان شوێنێکی تر بۆ ئەوەی بە خراپ بەكاریان بهێنن.
پاراستن لە خراپ بەكارهێنان
منداڵان مافی ئەوەیان هەیە لە هەموو جۆرە خراپ بەكارهێنانێك بپارێزرێن، تەنانەت ئەگەر ئەمانە لەم ڕێککەوتننامەیەدا بە تایبەتی باس نەکرابن.
منداڵانی دەستبەسەركراو
ئەو منداڵانەی تۆمەتبارن بە شکاندنی یاسا، نابێت بکوژرێن، ئەشکەنجە بدرێن، مامەڵەی دڕندانەیان لەگەڵدا بکرێت، بۆ هەمیشە بخرێنە زیندانەوە یان لەگەڵ گەورەکاندا بخرێنە زیندانەوە. زیندان هەمیشە دوا هەڵبژاردن بێت و تەنها بۆ کەمترین ماوە بێت. منداڵانی زیندان پێویستە یارمەتی یاساییان هەبێت و بتوانن لە پەیوەندیدا بمێننەوە لەگەڵ خێزانەکەیان.
پاراستن لە شەڕدا
منداڵان مافی پاراستنیان هەیە لە کاتی شەڕدا. هیچ منداڵێکی خوار تەمەنی ١٥ ساڵ ناتوانێت پەیوەندی بە سوپاوە بکات و بەشداری لە شەڕدا بکات.
چاکبوونەوە و تێكەڵاوبوونەوە
منداڵان مافی خۆیانە یارمەتی وەربگرن ئەگەر ئازاریان پێگەیشتبێت، پشتگوێ خرابن، مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا کرابێت یان بەهۆی شەڕەوە کاریگەرییان لەسەر بووبێت، بۆ ئەوەی بتوانن تەندروستی و شكۆی خۆیان بۆ بگەڕێننەوە.
ئەو منداڵانەی یاسا دەشکێنن
ئەو منداڵانەی تۆمەتبارن بە شکاندنی یاسا مافی هاوکاری یاسایی و مامەڵەی دادپەروەرانەیان هەیە. پێویستە چارەسەری زۆر هەبێت بۆ یارمەتیدانی ئەم منداڵانە بۆ ئەوەی ببنەوە بە ئەندامێكی باشی کۆمەڵگاکانیان و زیندان تەنها دوا هەڵبژاردن بێت.
باشترین یاسا بۆ منداڵان جێبەجێ بكرێت
ئەگەر یاساکانی وڵاتێک مافەکانی منداڵان باشتر لەم ڕێککەوتننامەیە بپارێزن، ئەوا پێویستە ئەو یاسایانە بەکاربهێنرێن.
پێویستە هەموو کەسێک مافەكانی منداڵ بزانێت
پێویستە حکومەتەکان چالاکانە باسی ئەم ڕێککەوتننامەیە بۆ منداڵان و گەورەکان بکەن بۆ ئەوەی هەمووان لەبارەی مافەکانی منداڵانەوە بزانن.
چۆنێتی کارکردنی ڕێککەوتننامەکە
ئەم ماددانە ڕوونی دەکەنەوە کە چۆن حکومەتەکان، نەتەوە یەکگرتووەکان و لەوانەش لیژنەی مافی منداڵان، یونسێف (UNICEF) و ڕێکخراوەکانی تر کاردەکەن بۆ ئەوەی دڵنیابن کە هەموو منداڵان لە هەموو مافەکانیان سوودمەند بن.
