ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (بە ئینگلیزی: United States of America)، کۆمارێکی دەستووری فیدراڵییە کە لە پەنجا ویلایەت و یەک ھەرێمی فیدراڵ پێکھاتووە، زۆربەی خاکی ئەم وڵاتە لە ناوەندی ئەمریکای باکووردایە، ٤٨ ویلایەت و واشنتۆنی پایتەخت دەکەونە نێوان ئۆقیانووسی ئارام و ئۆقیانووسی ئەتڵەسی، لە باکوورەوە لەگەڵ کەنەدا و لە باشوورەوە لەگەڵ مەکسیکدا ھاوسنوورە، ویلایەتی ئالاسکا دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای کیشوەری ئەمریکای باکوور، هەروەها ویلایەتی ھاوای کۆمەڵە دوورگەیەکە لە ناوەڕاستی زەریای هێمن، هەروەها کۆمەڵێک زەوی و دوورگە لە کاریبی و زەریای هێمن لەخۆدەگرێت.
مێژووی ئەمریکا
مێژووی ئەو خاکانەی کە بوونە ئەمریکا بە هاتنی یەکەم کەسەکان بۆ ئەمریکا لە دەوروبەری ١٥ هەزار پێش زایین دەستی پێکرد. ژمارەیەکی زۆر لە کولتوورە ڕەسەنەکان پێکهاتن، کۆلۆنیکردنی ئەورووپی لە ئەمریکا لە کۆتایی سەدەی ١٥ دەستی پێکرد، لەگەڵ ئەوەشدا زۆربەی کۆلۆنییەکان لە ناوچەیەک کە دواتر بوو بە ئەمریکا لە دوای ساڵی ١٦٠٠ نیشتەجێ بوون. تا ساڵانی ١٧٦٠، سێزدە کۆلۆنی بەریتانی ٢.٥ ملیۆن کەسی لەخۆگرتبوو و بەدرێژایی کەناری ئەتڵەسی لە ڕۆژهەڵاتی شاخەکانی ئەپالاچیان درێژ بووبوویەوە. کۆلۆنیەکانی باشوور سیستەمێکی کشتوکاڵی بوو و کاری لەسەر کۆیلە دەکرد، کۆیلەی لە ئەفریقاوە هاوردە کرد بۆ ئەم مەبەستە. دوای شکستپێهێنانی فەرەنسا، حکوومەتی بەریتانیا زنجیرەیەک باجی سەپاند، لەنێویاندا یاسای مۆرەکانی ساڵی ١٧٦٥، کە قسەی دەستووری کۆلۆنیالیستەکانی ڕەتکردەوە کە باجی نوێ پێویستی بە ڕەزامەندی ئەوان هەیە. بەرەنگاربوونەوەی ئەم باجانە، بەتایبەتی ئاهەنگی چای بۆستن لە ساڵی ١٧٧٣، بووە هۆی ئەوەی پەرلەمان یاسای سزادان دەربکات بۆ کۆتاییهێنان بە خۆبەڕێوەبەری، بەمەش شەڕی چەکداری لە ساڵی ١٧٧٥ لە ویلایەتی ماساشوستس دەستی پێکرد.
لە ساڵی ١٧٧٦ لە شاری فیلادلفیا کۆنگرەی کیشوەری دووەم سەربەخۆیی کۆلۆنیەکانی بە "ئەمریکا" ڕاگەیاند، بە سەرۆکایەتی ژەنەڕاڵ جۆرج واشنتۆن. پەیمانی ئاشتی ساڵی ١٧٨٣ سنوورەکانی دەوڵەتی نوێی سەروەری دامەزراند. ماددەکانی کۆنفیدڕاڵی حکوومەتی ناوەندی دامەزراند، بەڵام لە دابینکردنی سەقامگیریدا بێکاریگەر بوو چونکە نەیدەتوانی باج وەربگرێت و ئەفسەرێکی جێبەجێکاریشی نەبوو. کۆنوانسیۆنێک دەستوورێکی نوێی نووسی کە لە ساڵی ١٧٨٩ پەسەندکرا و لە ساڵی ١٧٩١دا پڕۆژە یاسای مافەکان زیادکرا. واشنتۆن وەک یەکەم سەرۆک و ئەلێکساندەر هامیلتۆن وەک سەرۆکی ڕاوێژکاری، حکوومەتێکی ناوەندی بەهێز دروست بوو. دواتریش کڕینی خاکی لویزیانا لە فەرەنسا لە ساڵی ١٨٠٣ قەبارەی ئەمریکای دوو هێندە کرد.
ئەمریکا بە هاندانی چەمکی چارەنووسی ئاشکرا، فراوانتر بوو بۆ کەنارەکانی زەریای هێمن. لە کاتێکدا میللەتەکە لە ڕووی ڕووبەرەوە گەورە بوو، ژمارەی دانیشتووانی لە ساڵی ١٧٩٠دا تەنیا چوار ملیۆن بوو. فراوانبوونی کۆیلایەتی تا دەهات مشتومڕێکی زۆری لەسەر بوو و بووبووە سووتەمەنیی شەڕی سیاسی و دەستووری، کە بە سازان چارەسەر کرا. کۆیلایەتی لە هەموو ویلایەتەکانی باکووری هێڵی ماسۆن-دیکسۆن تا ساڵی ١٨٠٤ هەڵوەشایەوە، بەڵام لە ویلایەتەکانی باشوور بەردەوام بوو. شەڕی ناوخۆ بە هەڵبژاردنی ئەبراهام لینکۆڵن وەک سەرۆک لە ساڵی ١٨٦٠ دەستیپێکرد، کاتێک ویلایەتەکانی باشوور لە یەکێتییەکە جیابوونەوە بۆ پێکهێنانی وڵاتی خۆیان کە لایەنگری کۆیلایەتی بوو، واتە ویلایەتە کۆنفیدڕاڵیەکانی ئەمریکا. شکستی کۆنفیدڕاڵیەکان لە ساڵی ١٨٦٥ بووە هۆی هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی.
لە سەردەمی ئاوەدانکردنەوەدا دوای جەنگ، مافی یاسایی و دەنگدان بۆ کۆیلە نێرە ئازادکراوەکان درێژکرایەوە. حکوومەتی نیشتمانی زۆر بەهێزتر دەرکەوت، و ئەرکی ئاشکرای بەدەستهێنا بۆ پاراستنی مافەکانی تاک. بەڵام کاتێک دیموکراتە سپی پێستەکانی باشوور لە ساڵی ١٨٧٧ دەسەڵاتی سیاسی خۆیان لە باشوور وەرگرتەوە، زۆرجار بە سەرکوتکردنی دەنگدان بە شێوەیەکی نیمچەسەربازی، یاساکانی جیم کرۆیان دەرکرد بۆ پاراستنی باڵادەستیی سپی پێستەکان، هەروەها دەستووری نوێی ویلایەتەکان کە جیاکاری لەسەر بنەمای ڕەگەز یاسایی کرد و ڕێگری لە زۆربەی ئەمریکییە ئەفریقییەکان کرد لە بەشداریکردن لە ژیانی گشتیدا.
ئەمریکا لە وەرچەرخانی سەدەی بیستەمدا بووە هێزی پیشەسازیی پێشەنگی جیهان، ئەمەش بەهۆی تەقینەوەی کارگێڕی و پیشەسازی و هاتنی ملیۆنان کرێکار و جووتیاری کۆچبەرەوە. تۆڕێکی هێڵی ئاسنی نیشتمانی تەواو بوو و کارگەی گەورە دامەزران. ناڕەزایی جەماوەری لە گەندەڵی و ناکارایی و سیاسەتی نەریتی هاندەری کۆمەڵێک بزووتنەوەی پێشکەوتنخوازانە بوو، لە ساڵانی ١٨٩٠ تا ١٩٢٠ ئەم بزووتنەوانە چالاکییان ئەنجام دا و خەڵکی ڕاپەڕین، کە بووە هۆی چاکسازی، لەوانە باجی داهاتی فیدراڵی، هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆی سیناتۆرەکان، پێدانی ڕەگەزنامە بە زۆرێک لە خەڵکی ڕەسەن، قەدەغەکردنی مەی، و مافی دەنگدان بۆ ژنان. وڵاتەکە لە جەنگی جیهانیی یەکەم سەرەتا بێلایەن بوو، لە ساڵی ١٩١٧ شەڕی دژی ئەڵمانیا ڕاگەیاند و ساڵی دواتر پارەی سەرکەوتنی هاوپەیمانانی دابین کرد.
کۆتایی بیستەکان، شکستی وۆڵ ستریت لە ساڵی ١٩٢٩دا بووە هۆی دەستپێکردنی خەمۆکی گەورەی جیهانی کە ماوەی دە ساڵ بەردەوام بوو لە سەرانسەری جیهاندا. سەرۆک فرانکلین دی ڕۆزڤێڵت بەرنامەکانی ڕێککەوتنی نوێی خۆی جێبەجێ کرد، لەوانە یارمەتیدانی بێکاران، پشتگیریکردن لە جووتیاران، ئاسایشی کۆمەڵایەتی. ڕێککەوتنی نوێ لیبرالیزمی مۆدێرن و ئەمریکی پێناسە کرد. دوای هێرشی ژاپۆن بۆ سەر پیرڵ هاربەر، ئەمریکا چووە ناو جەنگی جیهانیی دووەم و پارەی هەوڵەکانی جەنگی هاوپەیمانانی دا، و یارمەتی شکستی ئەڵمانیای نازی و ئیتالیا فاشیستی دا لە شانۆی ئەورووپیدا. بەشداریکردنی گەیشتە لوتکە بە بەکارهێنانی چەکی ئەتۆمی تازە داهێنراوی ئەمریکا لەسەر هێرۆشیما و ناگازاکی بۆ شکستپێهێنانی ئیمپراتۆریەتی ژاپۆنی لە جەنگی زەریای هێمن.
ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەت لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم وەک زلهێزی ڕکابەر سەریان هەڵدا. لە کاتی جەنگی سارددا، هەردوو وڵات بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە پێشبڕکێی چەک و پێشبڕکێی بۆشایی ئاسمان و هەڵمەتە پڕوپاگەندەییەکان و شەڕەکانی بە وەکالەتدا ڕووبەڕووی یەکتر بوونەوە. لە ساڵانی شەستەکاندا، بەشێکی زۆری بەهۆی بەهێزی بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان بوو، شەپۆلێکی دیکەی چاکسازی کۆمەڵایەتی دەرچوو کە مافە دەستوورییەکانی دەنگدان و ئازادی جووڵەی بۆ ئەمریکییە ئەفریقییەکان جێبەجێ کرد. جەنگی سارد کاتێک کۆتایی هات کە یەکێتیی سۆڤیەت بە فەرمی هەڵوەشایەوە، و ئەمریکای وەک تاکە زلهێزی جیهان بەجێهێشت. سیاسەتی دەرەوە لە دوای جەنگی سارد زۆرجار سەرنجی لەسەر ململانێکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە بە تایبەت دوای هێرشەکانی ١١ی ئەیلوول. لە سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا ئەمریکا تووشی پاشەکشەی گەورە و پەتای کۆڤید-١٩ بوو، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابووریی ناوخۆیی هەبوو.
بەشەکانی مێژووی ئەمریکا
- ئەمریکای پێش مێژوو
- کۆلۆنیکردنی ئەورووپی
- سەربەخۆیی
- ساڵانی سەرەتای کۆماری ئەمریکا
- فراوانبوون بەرەو ڕۆژاوا
- شەڕی ناوخۆ
- گەشەکردن و پیشەسازی
- جەنگی سارد
- سەدەی ٢١
