ناوه‌ڕۆك
ناساندن
وزە (بە ئینگلیزی: Energy، بە عەرەبی: الطاقة) چەمکێکی بنچینەییە لە فیزیادا کە بریتییە لە توانای کارکردن یان بەرهەمهێنانی گەرمی و بە یەکەی جوول دەپێورێت. وزە ڕۆڵێکی زۆر گرنگی هەیە لە ژیانی هەموو زیندەوەرێکدا، شارستانیەتی مرۆڤ پێویستی بە وزە هەیە بۆ کارکردن، کە لە سەرچاوەکانی وزەوە وەریدەگرێت، خۆریش بە گەورەترین سەرچاوەی وزە دادەنرێت، سەرچاوەی وزەی تریش وەک: سووتەمەنی بەبەردبوو، وزەی ناوەکی یان وزە نوێبووەوەکان. پرۆسەی کەشوهەوا و سیستەمی ژینگەیی زەوی لەلایەن ئەو وزەیەوە بەڕێوەدەبرێت کە هەسارەکە لە خۆر وەریدەگرێت. وزە لەناوناچێت لەکاتی بەکارهێنانیدا بەڵکوو بەشێکی زۆری دەگۆڕێت بۆ گەرمی و ئەوەی تری بۆ جۆرەکانی تری وزە، ئەمەش بەپێی یاسای پاراستنی وزە کە سەرەکیترین یاسای فیزیایە و دەڵێت: "وزە نە دروست دەکرێت و نە لەناودەبرێن، بەڵکو تەنها لە شێوەیەکەوە بۆ شێوەیەکی تر دەگۆڕدرێت." وزە چەندین جۆری هەیە بەڵام بەشێوەیەکی گشتی دەکرێت بە دوو بەشەوە کە ئەوانیش جووڵە وزە و ماتە وزەن.
جووڵە وزە
ئەو شتانەی کە لە جووڵەدان وزەیەکی خۆیان هەیە و دەتوانن کارێک تەواو بکەن، ئەم وزەیە پێی دەوترێت جووڵە وزە (K.E). جووڵە وزەی تەنێک زیاد دەکات لەگەڵ زیادبوونی خێرایی تەنەکە. جووڵە وزەی تەنێک نیوەی بەرهەمی بارستەی تەنەکەیە لەگەڵ دووجای خێراییەکەی. بۆ ئەوەی جووڵە وزەی تەنەکە زیاد بکەین، پێویستە بارستایی تەنەکە زیاد بکەین یان خێراییەکەی زیاد بکەین. هاوکێشەی جووڵەی وزە: KE = 1/2mv2
جۆرەکانی جووڵە وزە
١- وزەی میکانیکی: کە بریتییە لە وزەیەک کە لە تەنە جووڵاوەکاندا هەیە. تا تەنێک خێراتر بجوڵێت، وزەی زیاتر کۆدەکرێتەوە. وزە بەکاردێت بۆ ئەوەی تەنێک بجوڵێت و وزە دەردەچێت کاتێک تەنەکە خاو دەبێتەوە و زۆربەی کات ئەو وزەیەی کە دەردەچێت دەبێت بە وزەی گەرمی. با و ئۆتۆمبێلێکی جووڵاو نموونەن لە وزەی میکانیکی.
٢- وزەی گەرمی: ئەو وزەیەیە کە لە ماددەیەکد لە جووڵەی گەردیلەکان و گەردەکانەوە بەرهەم دێت. گەرمی زیاد دەکات کاتێک ئەم تەنۆلکانە خێراتر دەجوڵێن. Geothermal جۆرێکە لە وزەی گەرمی و بریتییە لە وزەی گەرمی زەوی. وزەی گەرمی ڕەنگدانەوەی جیاوازی پلەی گەرمی نێوان دوو سیستەمە.
٣- وزەی تیشکدانەوە: کە پێشی دەوترێت وزەی ڕووناکی، وزەییەکی کارۆموگناتیسییە کە بە شەپۆلی پێچەوانەدا دەڕوات. وزەی تیشکدانەوە ڕووناکی بینراو، تیشکی ئێکس، تیشکی گاما و شەپۆلی ڕادیۆیی دەگرێتەوە. ڕووناکی یەکێکە لە وزە تیشکدەرەکان. تیشکی خۆر وزەیەکی تیشکدانەوەیە کە سووتەمەنی و گەرمی دابین دەکات کە ژیان لەسەر زەوی دابین دەکات.
٤- وزەی دەنگ: بریتییە لە وزەیەک کە بەناو ماددەکاندا دەجوڵێت لە درێژە شەپۆلی پەستاوتن و ڕاکێشاندا. دەنگ بەرهەم دەهێنرێت کاتێک هێزێک دەبێتە هۆی لەرزینی شتێک یان ماددەیەک. وزەکە دەگوازرێتەوە بەناو ماددەکەدا لە شەپۆلێکدا. بە شێوەیەکی گشتی، وزە لە دەنگدا بچووکترە لە شێوەکانی تری وزە.
٥- وزەی کارەبایی: وزەی کارەبا دەتوانێت هەم جووڵە وزە و ماتە وزەش بێت. جووڵە وزەی کارەبایی ئاماژە بەو وزەیە دەکات کە پەیوەستە بە جووڵەی تەنۆلکەی بارگاویکراو، بە شێوەیەکی گشتی ئەلیکترۆنەکان لە ڕێگەی گەیەنەرێکەوە وەک وایەرێک دەگوازرێنەوە. ئەم جووڵەیەی بارگەی کارەبایی جووڵە وزە پێکدەهێنێت و بناغەیەکە بۆ کارکردنی ئامێر و سیستەمە کارەباییەکان. کاتێک ئەلیکترۆنەکان بەناو سووڕێکدا دەڕۆن، ئەوان دەتوانن وزەی خۆیان بگوازنەوە بۆ ئەوەی کار بکەن، وەک وزەدان بە ئامێرەکان یان بەرهەمهێنانی ڕووناکی لە گڵۆپێکدا.
ماتە وزە
کاتێک کار لەسەر هەر ماددەیەک یان تەنێک دەکەیت جووڵە وزەمان هەیە بەڵام کاتێک کارەکە لەسەر تەنەکە ئەنجام دراوە و تەواودەبێت، وزەیەک لە ماددەکەدا هەڵدەگیرێت، ئەم وزەیە پێی دەوترێت وزەی شاراوە یان ماتە وزە. وزەی شاراوەی تەنێک پشت دەبەستێت بە شوێنی تەنەکە. بۆ نموونە، باندێکی لاستیکی درێژکراو وزەی ئیلاستیکی هەیە و ئەمەش شێوەیەکە لە شێوەکانی ماتە وزە. ماتە وزە پەیوەندی بە هێزی ڕاکێشانی زەوی و بەرزی و بارستاییەوە هەیە و بەزیادکردنی هەر یەکێک لەو ڕەهەندانە ماتە وزەی تەنێک زیاد دەکات.
هاوکێشەی ماتە وزە: PE = m.g.h
جۆرەکانی ماتە وزە
١- وزەی کیمیایی: بریتییە لەو وزەیەی کە لە بۆندەکانی گەرد و گەردیلەکاندا هەڵگیراوە، ئەو وزەیەیە کە ئەم تەنۆلکانە بەیەکەوە دەهێڵێتەوە. پاتری، بایۆماس، نەوت، گازی سروشتی و خەڵووز نموونەی وزەی کیمیایین. بۆ نموونە وزەی کیمیایی دەگۆڕدرێت بۆ وزەی گەرمی کاتێک خەڵک دار لە ئاگر دەسووتێنن یان بەنزین لە بزوێنەری ئۆتۆمبێل دەسووتێنن.
٢- وزەی ناوەکی: وزەی ناوەکی لە ناوکی ئەتۆمەکاندا هەڵگیراوە. ئەم وزەیە کاتێک دەردەچێت کە ناوکەکە تێکەڵ دەکرێت بە کرداری (تێکەڵبوون) یان جیادەبنەوە بە کرداری (جیاکردنەوە). وێستگەکانی وزەی ناوەکی ناوکی ئەتۆمەکانی یۆرانیۆم دابەش دەکەن بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.
٣- وزەی ئێلاستیکی: جۆرێکە لە وزەی شاراوە کە لە تەنێکی ئیلاستیکدا هەڵدەگیرێت وەک باندێکی ئیلاستیکی درێژکراوە. تەنە ئیلاستیکییەکان وزەی ئیلاستیک هەڵدەگرن کاتێک هێزێک دەبێتە هۆی درێژکردنەوە یان تێکشکاندن.
٤- وزەی کێشکردن: وزەیەکە کە پەیوەستە بە هێزی ڕاکێشان یان هێزی کێشکردنەوە بە واتایەکی تر، ئەو وزەیەی کە لەلایەن تەنێکەوە هەڵگیراوە کاتێک لە شوێنێکی بەرزدایە بە بەراورد لەگەڵ شوێنێکی نزمتر. تا تەنەکە بەرزتر و قورستر بێت، وزەی کێشکردنی زیاتر هەڵدەگیرێت. بۆ نموونە، کتێبێک لەسەر زەوی ماتە وزەیەکی کەمتری هەیە بە بەراورد لەگەڵ کتێبێک کە لەسەر مێزێک دانراوە.
٥- وزەی کارەبایی: وزەی کارەبا دەتوانێت هەم جووڵە وزە و ماتە وزەش بێت. ماتە وزەی کارەبایی ئاماژە بەو وزەیە دەکات کە کۆدەکرێتەوە لەناو بواری کارەبادا کە دەتوانرێت ئازاد بکرێت کاتێک بارەکان دەجوڵێن لەناو بارگەکەدا. ئەم جۆرە وزەیە پەیوەندی هەیە بە شوێنی تەنۆلکەی بارگاوی و توانای کارکردنیان بەهۆی شوێنی ڕێژەییان یان شێوەکەیانەوە.
