ناوه‌ڕۆك
ناساندن
تاوانی نێودەوڵەتی (بە عەرەبی: الجريمة الدولية، بە ئینگلیزی: International crime)، بریتییە لە هەر ڕەفتارێک پێچەوانەی بڕگەکانی یاسای نێودەوڵەتی بێت کە لەلایەن کەسێکەوە دەرچووە، نوێنەرایەتی دەستدرێژییەک بکات بەرامبەر بە بەرژەوەندییەکی بنەڕەتی نێودەوڵەتی کە بەم یاسایە پارێزراوە و بەرپرسیارێتی نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت و تاوانبارەکەی شایستەی سزادان بکات، یان ڕووداوێکی تاوانکارییە کە ڕێساکانی یاسا نێودەوڵەتییەکان پێشێل دەکات و هەڕەشە لە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەکات، جا بە کردەوەی ئەرێنی تاوانبارەکە ئەنجام بدرێت یان خۆبەدوورگرتنی لە ئەنجامدانی کردەوەیەک - کردەوەی نەرێنی - بە مەبەستی تاوانکاری.
پەرەپێدانی تاوانە نێودەوڵەتییەکان
بیرۆکەی تاوانی نێودەوڵەتی، بە مانا یاسایی و نێودەوڵەتییەکەی، بە بیرۆکەیەکی تاڕادەیەک مۆدێرن دادەنرێت کە پەیوەستە بە پەرەپێدانی ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتی هاوچەرخ، وەک ئەو ڕێسایەی کە لە ژێر یاسای نێودەوڵەتی تەقلیدیدا زاڵ بووە ئەوە بوو کە پەیماننامەی ئاشتی کە دوای شەڕەکان ئەنجام دەدرێن، پێویستە دەقی تایبەت لەخۆ بگرێت، لێبوردنێکی گشتی و بەرانبەر بە هەموو ئەو کردەوە زیانبەخشانە لە خۆدەگرێت کە لەلایەن شەڕڤانان، ئەندامانی هێزە چەکدارەکانیان، یان هاووڵاتیانەوە لە کاتی شەڕدا بە مەبەستی سیاسی ئەنجامدراون، لەوانەش هۆکاری شەڕ، ئەنجامدانی کردەوەی توندوتیژی، زیانگەیاندن بە موڵک و ماڵی، کوشتن و کردەوەی هاوشێوەی تر، کە لە زۆربەی پەیماننامەکانی ئاشتیدا هاتووە کە لە سەردەمی یاسای نێودەوڵەتی نەریتیدا ئەنجامدراوە، بەڵام لەگەڵ پێشکەوتنەکانی شۆڕشی پیشەسازی و ئەو تەکنەلۆجیایە مۆدێرنانەی کە بەرهەمی هێنا، بۆ چالاککردنی توانای کوشتن و لەناوبردنی خراپ بەکارهێنران، هەستی نێودەوڵەتی دەستی بە گەشەکردن کردووە سەبارەت بە گرنگی داڕشتنی ڕێسای یاسایی بۆ دانانی کۆنتڕۆڵ لەسەر دیاردەی تووڕەیی توندوتیژی نێودەوڵەتی.
هەروەها دڵنیابوون لەوەی هەرکەسێک پێشێلی بکات یان سەرپێچی بکات سزا دەدرێت وەک ئەوەی تاوانێکی نێودەوڵەتی ئەنجامداوە کە هەڕەشە لە ئاسایش و سەلامەتی و سەقامگیری دەکات لە هەموو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، سەرەتای جەنگی جیهانی یەکەم بوو، کە بەشێوەیەکی بەرجەستە مانای شەڕ و بەڵاکانی بۆ جیهان ئاشکرا کرد، هەروەها ئەو وێرانکارییە ئابووری و مرۆییەی شەڕەکان کە دەتوانن ببنە هۆی وێرانکردنی شارستانیەتی جیهانی، بەو پێیەی ئەو شەڕە هەموو جیهانی لەگەڵ بەڵاکانیدا گرتەوە، بەو پێیەی خەڵکی سڤیل لەگەڵ سەربازیدا لەخۆگرتبوو و بە ئاشکرا ڕێساکانی یاسا نێودەوڵەتییەکانی پێشێل دەکرد، پەیماننامەکان پێشێل کران، بێلایەنی ئەو وڵاتانەی بە هاودەنگی دانپێدانراون پێشێل کران، خەڵکی مەدەنی دیپۆرت کران و گاڵتە بە بێتاوان دەکرا و دەکوژران، بارمتەکان دەکوژران، شارەکان وێران دەکرا، کڵێسا، کتێبخانە، گەنجینەی هونەری و شوێنەوارە مێژووییەکان وێران کران، کەشتی بێلایەن و کەشتی نەخۆشخانەکان نوقم کران، هەروەها گازی ژەهراوی و خنکێنەر بەکارهێنران، ئەمە جگە قوربانییەکانی جەنگ لە وڵاتانی ئەوروپادا کە نزیکەی هەشت ملیۆن و نیو کەس کوژران و بریندار و پەککەوتە بوون لە شەڕدا.
بە لەبەرچاوگرتنی گەورەیی ئەو زیانانە، لە هەموو شوێنێک داواکارییەکان بەرزبوونەتەوە و داوای پێویستی سزادانی ئەنجامدەرانی تاوانە نێودەوڵەتییەکان دەکەن، بەتایبەتی تاوانبارانی جەنگ یان هەرکەسێک کە کردەوەیەکی کردبێت کە پێشێلی یاسا و داب و نەریتی شەڕی کردبێت، بابەتەکە گەیشتووە خاڵێکی ناڕەزایی تا ئەو ڕادەیەی داوای لێپێچینەوە لەو سەرۆکە دەوڵەتانە بکات کە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی شەڕ یان ئەوانەی فەرمانی ئەنجامدانی تاوانی جەنگیان دا، ئەمەش لەدوای سەرهەڵدانی جەنگی جیهانی دووەم بەهێزتر بوو، کە بەهەمان شێوە ڕێژەیەکی بەرزی قوربانیی مرۆیی و ئەنجامدانی چەندین تاوانی دڕندانە لەنێوان وڵاتانی هاوپەیماندا تایبەتمەند بوو، بەشێوەیەک کە پێشێلکردنی سەرجەم ڕێساکانی یاسا نێودەوڵەتییەکان و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بوو کە زاڵ بوون.
لەماوەی ئەو شەڕەدا ٥٤ ملیۆن کەس کوژراون و نزیکەی ٩٠ ملیۆن کەسیش بریندار بوون، ٢٨ ملیۆن کەس کەمئەندام بوون، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە بانگەوازی یەک لە دوای یەک، لە سەرەتا و پێش کۆتایی هاتنی شەڕ، بۆ دادگاییکردنی ئەو کەسانەی کە قێزەونترین تاوان و پێشێلکاری نێودەوڵەتییان ئەنجامداوە، بۆیە هاوپەیمانە سەرکەوتووەکان کۆک بوون لەسەر ئەوەی ئەو خەڵکەی تۆمەتبارن بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ، کردەوەی جینۆساید و پێشێلکاری ترسناکانەی مافی مرۆڤ و پێشێلکردنی هەموو یاسا و داب و نەریتی شەڕ دەبێت دادگایی بکرێت، ئەمەش لە دادگاکانی نورنبێرگ و تۆکیۆدا بەرجەستە بوو، کە سەرەتای ڕاستەقینە بوون، سەرەڕای هەموو کەموکوڕی و هەڵبژاردەییەکانیان، بۆ چەسپاندنی چەمکی تاوانە نێودەوڵەتییەکان و پێویستی سزادانی تاوانبارانیان، کە دواتر لە ڕێگەی زۆرێک لە پراکتیزە نێودەوڵەتییەکانەوە بەهێزتر بوو، لە ئێستا گرنگیدان بەم بابەتە گەشتۆتە ئاستێکی باڵا بەجۆرێک لە یاسای نێودەوڵەتی گشتیدا شوێن بۆ بوونی یاسای تایبەت بە تاوانکاری نێودەوڵەتی و ئەو بەرپرسیارێتیانەی لێوە سەرچاوە دەگرن بوونی هەیە، هەروەها دادگای تاوانکاری نێودەوڵەتی بوونی هەیە کە تایبەتمەندە بە جێبەجێکردنی ئەحکامەکانی ئەم یاسایە.
تایبەتمەندیەکانی تاوانی نێودەوڵەتی
١- تاوانی نێودەوڵەتی کارێکی نایاساییە: تاوانی نێودەوڵەتی جیاواز نییە لە هیچ تاوانێک بە هیچ وەسفێکی تر، بەو پێیەی بە موڵکی هاوپیلانگێڕانی دادەنرێت یاسا سزای بۆ تاوانبارەکان هەیە.
٢- تاوانێکی نێودەوڵەتی نوێنەرایەتی پێشێلکردنی ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتی دەکات گومانی تێدا نییە کە تاوانی نێودەوڵەتی بە زۆر مەترسیدار و گرنگ دادەنرێت، پێوەر بۆ ئەوە ئەو ڕێسایە بنەڕەتیانەیە کە نەزمی جیهانی لەسەر بنیات نراوە.
٣- تاوانی نێودەوڵەتی قورسایی تایبەت و مەترسیدارە، سەختی و قورسایی تاوانە نێودەوڵەتییەکان لە فراوانی و هەمەلایەنەی کاریگەرییەکانیدا دەردەکەون.
٤- دەکرێت تاوانبارێکی نێودەوڵەتی ڕادەست بکرێتەوە: ڕادەستکردنەوە میکانیزمێکی یاساییە بۆ هاوکاری نێودەوڵەتی بۆ سەرکوتکردنی تاوان، جا چ ناوخۆیی بێت یان نێودەوڵەتی، لە نێوان دوو دەوڵەتدا ڕوودەدات، یەکەمیان پێی دەوترێت دەوڵەتی داواکار کە هەوڵی وەرگرتنەوەی تۆمەتبار دەدات بۆ دادگاییکردن، دووەمیان پێی دەوترێت دەوڵەتی پەنادەر یان وەرگر، کە ئەو کەسەی کە داوای ڕادەستکردنەوەی دەکرێت ئامادەیە لەسەر خاکی ئەو وڵاتە، بە ئاگاداری دەسەڵاتی ئەمنی و دادوەری، وەک ئامادەکارییەک بۆ ڕادەستکردنەوەی بە دەوڵەت، بە شێوەیەکی خۆپارێزی دەستگیری دەکات.
٥- بەدەرکردنی یاسای بەسەرچوون لە تاوانە نێودەوڵەتییەکان.
جۆرەکانی تاوانی نێودەوڵەتی
١- تاوانی جینۆساید کە ڕەتکردنەوەی مافی بوونی مرۆڤە بۆ تەواوی گروپە مرۆییەکان، وەک کوشتن بە مەبەستی لەناوبردنی گروپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی یان ئایینی و گەیاندنی زیانێکی گەورەی جەستەیی یان دەروونی بە ئەندامانی گروپەکە بە مەبەست ملکەچکردنیان بۆ بارودۆخی ژیان، هەروەها سەپاندنی ڕێوشوێن بە ئامانجی ڕێگریکردن لە لەدایکبوون لەناو گروپەکەدا و گواستنەوەی مناڵان بە زۆرەملێ لە گروپەوە بۆ گروپێکی تر.
٢- تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتیدا: ئەمانە کردەوە و گۆشەگیری نامرۆڤانەی گەورەن کە تەنیا دژی مرۆڤێک یان گروپە مرۆییەکان ڕوودەدەن بە هۆکاری سیاسی، ڕەگەزی، ئایینی، نەتەوەیی، کولتووری، یان پەیوەندیدار بە ڕەگەز، نێر یان مێ کاتێک وەک بەشێک لە هێرشێکی بەرفراوان یان سیستماتیکی دژی هەر دانیشتوویەکی مەدەنی ئەنجام دەدرێت، دیارترین جۆرەکانی تاوانی دژی مرۆڤایەتی بریتین لە:
- تاوانی کوشتنی بە ئەنقەست.
- تاوانی کۆیلایەتی.
- تاوانی دیپۆرتکردنەوەی دانیشتووان یان گواستنەوەی دانیشتووان بە زۆر.
- تاوانی زیندانیکردن یان زەوتکردنی ئازادی و توندوتیژی جەستەیی.
- تاوانی ئەشکەنجەدان.
- تاوانی دەستدرێژی.
- تاوانی دەسدرێژی سێکسی.
- تاوانی لەشفرۆشی زۆرەملێ.
- تاوانی دووگیانی زۆرەملێ.
- تاوانی نەزۆککردنی زۆرەملێ.
- تاوانی گۆشەگیری، کە تاوانی دژی مرۆڤایەتی پێکدەهێنێت.
- تاوانی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێی کەسەکان.
٣-تاوانەکانی جەنگ: هەموو پێشێلکارییەکی یاسا و داب و نەریتی شەڕە، جا لە لایەن شەڕانگێزەکانەوە بێت یان ئەوانی تر، بە مەبەستی ئەنجامدانی کارێکە کە بە پێشێلکاری ناسراوە کۆتاییهێنان بە پەیوەندی دۆستانە لە نێوان هەردوو وڵاتی شەڕکەر، دیارترین جۆرەکانی تاوانی جەنگ ئەمانەی خوارەوەن:
- کوشتنی بە ئەنقەست
- ئەشکەنجەدان
- مامەڵەی نامرۆڤانە
- ئەنجامدانی تاقیکردنەوەی بایۆلۆجی.
- بە ئەنقەست ئازاردانی زۆر.
- لەناوبردن و دەستبەسەرداگرتنی موڵک و ماڵ.
- ناچاربوون لە ڕیزەکانی هێزەکانی دوژمندا خزمەت بکەیت.
- تاوانی جەنگی ئینکاری دادگاییکردنی دادپەروەرانە.
- تاوانی جەنگی دیپۆرتکردنەوە یان گواستنەوەی نایاسایی.
١- پایەی یاسایی: پێی دەوترێت توخمە یاساییەکەی تاوانەکە و مەبەست لێی ئەوەیە کە سیمایەکی نایاسایی بەو کردەوەیە بدات، ئەمەش بەدی دێت ئەگەر دەقێک لە یاساکەدا هەبێت کە کردارەکە قەدەغە بکات و سەرپێچیکار سزا بدات، بنەما سەرەکییەکانی یاسای تاوانکاری مۆدێرن باس لەوە دەکەن کە هیچ ڕێگەیەک نییە بۆ گەیشتن بە بیرۆکەی تاوانێکی سزادراو، تەنها بە بوونی دەقی یاسایی تاوانکاری کە ئەنجامدانی ئەو کارە یان ئەو ڕەفتارەی کە پێکیدەهێنێت قەدەغە دەکات، ئاماژە بەو توخمانەی دەکات کە جیای دەکەنەوە لە کردار و ڕەفتارەکانی تر، هەروەها ئەو سزایە دیاری دەکات کە ئەنجامدەری ئەم تاوانە شایەنییەتی، ڕوونکردنەوەی سروشت و سنوورە گشتییەکانی.
٢- پایەی ماددی: بەگشتی تاوان بە دەرکەوتنێکی فیزیکی بەرجەستە لە جیهانی دەرەوەدا نوێنەرایەتی دەکرێت، بەبێ ئەم دەرکەوتنە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تووشی پشێوی نەدەبوو و مافەکانی شایستەی پاراستن نەدەبوون، ئەم دەرکەوتنە دەرەکییە بەرجەستەیە ئەوەیە کە توخمە ماددییەکەی تاوانەکە پێکدەهێنێت، واتە لە ڕەفتار یان کردەوەی قەدەغەکراودا دەردەکەوێت کە زیان بە بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەکان دەگەیەنێت یان دەیانخاتە بەر مەترسی. لێرەوە توخمە ماددییەکەی تاوان هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە کە دەچنە ناو پێکهاتنیەوە و سروشتێکی ماددییان هەیە، تاوان بابەتێکی تەواو ئەخلاقی نییە، بەڵکو دیاردەیەکی ماددیشە و لەم چەمکەدا ئەو توخمانە گریمانە دەکات کە لە جیهاندا سەرهەڵدەدەن لە شتە مادییەکان.
٣- پایەی ئەخلاقی: واتە نیازی ئەنجامدانی تاوانێکی نێودەوڵەتی وەک لە یاسادا دیاری کراوە، بە زانینی کردەوەکە و ئیرادەی ئەنجامدانی، واتە تاوانە نێودەوڵەتییەکە بە مەبەست (مەبەستی تاوانکاری) ئەنجامدراوە و ئاماژەیە بۆ سەختی تاوانە نێودەوڵەتییەکە کە بناغەکانی ئاسایشی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەهەژێنێت و هەڕەشە لە ئاشتی جیهانی دەکات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، تاوانێکی نێودەوڵەتی بە تاوانێکی گەورەی ئاسایی دادەنرێت، تاوانێکی نێودەوڵەتیش بە تاوان یان پێشێلکاری نازانرێت، چونکە تاوانێکی نێودەوڵەتی بە مەبەست (ئیرادەی کارەکە و ئەنجامەکە) پێکەوە ئەنجام دەدرێت. چەمکی مەبەستی تاوانکاری لە یاسای تاوانکاری نێودەوڵەتیدا جیاوازی نییە لەگەڵ ئەوەی لە یاسای تاوانکاری ناوخۆییدا هەیە، چونکە لەسەر بنەمای دوو توخمەکەی "زانین و ئیرادەی ئازادی هەڵبژێردراو" دامەزراوە، هەروەها بابەتی کۆدەنگییە لە نێوان هەموو یاساناسەکاندا و بووە هەروەها فیقهی تاوانکاری نێودەوڵەتی نیەتی ڕاستەوخۆ لەگەڵ مەبەستی ئەگەری یەکسان دەکات، بە پشتبەستن بەو ڕاستییەی کە پێگەی تاوانبار لە هەردوو حاڵەتەکەدا جێگەی تاوانبارە، و ئەنجامی تاوانکاری بە ئیرادەی ئەو بەدەست هاتووە، هەرچەندە لەوێ جیاوازییەکی بچووکە لە ڕۆڵی ئیرادەدا، پێویستی بە جیاوازی نییە لە بڕیاری یاسایی و سزاکەدا کە دەبێ جێبەجێ بکرێت.
٤- پایەی نێودەوڵەتی: تاوانە نێودەوڵەتییەکان بە توخمە نێودەوڵەتییەکەی خۆیان لەو تاوانانە جیا دەکرێنەوە کە بە یاسای نیشتمانی سزا دەدرێن، بەو پێیەی توخمەکانی دیکە هاوبەشن بۆ هەردوو جۆری تاوانەکە، هەرچەندە ئەم توخمانە لە تاوانە نێودەوڵەتییەکاندا بڕگەگەلێکیان هەیە کە جیاوازن لە بڕگەکانیان لە تاوانەکاندا بەپێی یاسای نیشتمانی، بەڵام ئەم جیاکارییە بەس نییە بۆ ئەوەی تاوانە نێودەوڵەتییەکان سەربەخۆیی خۆیان هەبێت، بەڵکو ئەمە لە سایەی پایەی نێودەوڵەتی و بڕگە تایبەتەکانییەوە ڕوون دەبێتەوە. ئەوەی مەبەست لە توخمە نێودەوڵەتییەکە لە تاوانە نێودەوڵەتییەکان بە گشتی ئەوەیە کە ئەم ڕەفتارە قەدەغەکراوە بریتییە لە زیانگەیاندن بە بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، کە ئەو بەرژەوەندییانەن کە لەلایەن سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتییەوە دووپات دەکرێنەوە و پارێزراون، ئەم مەرجە بە جەوهەری دادەنرێت، وەک کردەوەکە داواکردنی لێپرسینەوەی تاوانکاری نێودەوڵەتی دەبێت پێشێلکردنی بەها بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەخۆبگرێت، جا قوربانییەکە تاکێک بێت، دەوڵەتێک بێت، یان هەموو کۆمەڵگەی مرۆیی، و ڕێککەوتن لەسەر ئەوە کراوە کە ئەم پایە دوو لایەن لەخۆدەگرێت:
- یەکەمییان کەسایەتییە: تاوانی نێودەوڵەتی دەبێت بەناوی دەوڵەتەوە یان بە ڕەزامەندی ئەو دەوڵەتە ئەنجام بدرێت، مرۆڤی سرووشتی کاتێک تاوانێکی نێودەوڵەتی ئەنجام دەدا، لە کەسایەتی خۆیدا نایکات، بەڵکو وەک نوێنەری دەوڵەت و حکومەتەکەی ئەنجام دەدات، لە زۆر حاڵەتدا تاوانێکی نێودەوڵەتی بە ئاگاداری یان داوای دەوڵەت ئەنجام دەدرێت، لە ناو خۆیدا یان بە نیعمەت و ڕەزامەندی خۆی.
- دووەمیان بابەتییە: لەوەدا بەرجەستە دەبێت کە بەرژەوەندی پارێزراو سیمایەکی نێودەوڵەتی هەیە، بەو پێیەی تاوانێکی نێودەوڵەتی زیان بە بەرژەوەندییەکان، بەهاکان، یان ئاسانکارییە ژیانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەگەیەنێت.
