ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سایکۆلۆژیای زیرەکی (بە ئینگلیزی: Psychology of Intelligence، بە عەرەبی: سايكولوجية الذكاء) زیرەکی لە دەروونناسیدا بریتییە لە توانای دەروونی بۆ فێربوون لە ئەزموونەکان، گونجاندن لەگەڵ دۆخە نوێیەکان، تێگەیشتن و مامەڵەکردن لەگەڵ چەمکە ئەبستراکتەکان. کارامەییەکانی وەک چارەسەرکردنی کێشەکان، بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، فێربوونی خێرا و تێگەیشتن لە بیرۆکە ئاڵۆزەکان لەخۆدەگرێت.
زیرەکی
چەمکی زیرەکی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاوازە. هەر دەروونناسێک لە پێناسەکردنیدا بۆ زیرەکی دیدێکی هەیە بەڵام دەتوانرێت پێناسەکان کۆبکرێنەوە کە زیرەکی توانای تێگەیشتنە، بۆ داهێنان، فێربوون، کۆکردنەوە، بیرکردنەوەی ئەبستراکت. ڕەنگە زیرەکی ئاماژەبێت بۆ لایەنی دیکە، وەک زیرەکی کۆمەڵایەتی، زمانەوانی و وەرزشی. هەر مرۆڤێک بە جۆرێک یان چەند جۆرێکی زیرەکی تایبەتمەندە زیرەکی یەکێکە لەو سیفەتانەی مرۆڤ لە یەکتر جیادەکاتەوە و یەکێکیان لە یەکێکی تر سەرکەوتووتر دەکات. هەموو کەسێک دەیەوێت زیرەک بێت بۆ ئەوەی بەو شتە بگات کە خۆی دەیەوێت. پێویست ناکات زیرەکی پەیوەست بێت بە دەستکەوتی ئەکادیمی یان سیستماتیکەوە وەک ئەوەی لەلایەن هەندێک لە دەروونناسەکانەوە ناسراوە.
جیاوازی نێوان کارەکانی مێشک و زیرەکی
ئەرکی مێشک وەک چۆن پەیوەندی بە پیربوونەوە هەیە، یادەوەری و سەرنجکردنە نەک زیرەکی. لە ڕاستیدا مەرج نییە زیرەکی هۆکارێکی گرنگ بێت بۆ پاراستنی کارکردنی کاریگەرانەی مێشک. جیاوازی لە زیرەکی لە نێوان ژن و پیاودا هەیە. پیاوان خێراتر مێشکیان بەکاردەهێنن بۆ کردار و مامەڵەکردن لەگەڵ کێشەکان. ژنان توانای شیکردنەوەی بابەتگەلێکی ئاڵۆزیان باشترە.
تایبەتمەندیەکانی زیرەکی
زیرەکی لە ماوەی پێنج ساڵی یەکەمی ژیانی منداڵەکەدا بە خێرایی گەشە دەکات، پاشان لە تەمەنی شانزە بۆ هەژدە بۆ بیست ساڵیدا دەوستێت. ڕەنگە زیرەکی لەم تەمەنەدا بوەستێت و بە بەردەوامی بمێنێتەوە، وە ڕەنگە لەگەڵ چالاکیی کەسی پێگەشتوو زیاد بکات، و ڕەنگە لەگەڵ پێشکەوتن لە کاتدا کەم ببێتەوە ئەگەر مرۆڤ واز لە فێربوون بهێنێت، و چالاکییە هزریەکان نەکات. زیرەکی لە ژێر کاریگەری هۆکارە بۆماوەییەکاندایە. کاتێک دایک و باوک زیرەک بن، ئاستی زیرەکی منداڵەکە زیاد دەکات. بەڵام ئەمەش کاریگەری ژینگەی دەوروبەریشی لەسەرە؛ ئەو ژینگەیەی کە هاندەری زیرەکییە دەبێت دابین بکرێت. زیرەکی یەکێک نییە لەو خووە غەریزەیانەی لە مرۆڤدا هەیە، بەڵام چەمکی زیرەکی فراوانە و فێربوون بەشێکە لێی.
تایبەتمەندییەکانی زیرەکی:
- زیرەکی بریتییە لە توانای مرۆڤ یان هێزی مێشکی مرۆڤ.
- زیرەکی پێکدێت لە کۆمەڵێک هێزی فرە لە شێوەی گشتیی حەقیقەتدا.
- زیرەکی هێزی وەڵامە باشەکانە لە خاڵی ڕاستییەوە.
- زیرەکی بریتییە لە توانای خۆگونجاندن لەگەڵ دۆخێکی نوێدا.
- زیرەکی بریتییە لە توانای بیرکردنەوەی ئەبستراکت و چارەسەرکردنی کێشەکان.
- زیرەکی واتە کارامەیی دەروونی هەمەلایەنە و هەموو سیفەتەکانی گەشەکردنی دەروونی تاک لەخۆدەگرێت.
- زیرەکی بریتییە لە توانای فێربوون لە ئەزموونەکانی ڕابردوو و بەکارهێنانی ئەزموونەکانی ڕابردوو بەشێوەیەکی سەرکەوتوو لە ژیانیان.
- زیرەکی یەکێکە لەو هۆکارانەی کە بەشدارە لە دەستکەوت و خۆگونجاندن و بنیاتنانی کارەکتەری تاک بەڵام گەرەنتی نییە لە دژی ڕەفتاری نائاسایی و دواکەوتوویی و تاوانکاری.
- زیرەکی مەعریفە نییە، سەرەڕای ئەوەی کە بەدەستهێنانی زانست تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەستە بە زیرەکییەوە.
جۆرەکانی زیرەکی
عەقڵی سروشتی مرۆڤ خاوەنی جۆرەکانی زیرەکی جیاوازە، بەڵام جۆرێکی دیاریکراو هەیە کە بەسەر ئەوانی تردا زاڵ دەبێت، کە بەهرە لەگەڵیدا نیشان دەدات. بەپێی توێژینەوەکان زیرەکی دابەشکراوە بۆ چەندین جۆر کە هەندێکیان بریتین لە:
زیرەکی سروشتی
زیرەکی سروشتگەرایی بریتییە لە پێکەوەژیان و گونجاندن لەگەڵ ژینگەی سروشتی، و ناسینەوەی جۆرە سروشتییە جیاوازەکان. سروشتناس دەتوانێت هەر کەسێک بێت کە توانای جیاکاری لە نێوان زیندەوەراندا هەبێت هەروەها هەستیاری بە تایبەتمەندیەکانی تری جیهانی سروشتی هەبێت.
زیرەکی زمانەوانی
زمانەوانی (وشەی زیرەک) بریتییە لە توانای فێربوونی زمانەکان، جا بە قسەکردن بێت یان بە نووسین و بەکارهێنانیان لە خۆدەربڕین و لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەر پەیوەندییەک لەگەڵ ئەوانی دیکەدا. زیرەکی زمانەوانی ڕێگەت پێدەدات لە واتای وشەکان تێبگەیت و کارامەیی میتا زمانەوانی بەکاربهێنیت بۆ بیرکردنەوە لە بەکارهێنانی زمانەکەت، ئەمەش یەکێکە لە تایبەتمەندی نووسەر و شاعیران.
زیرەکی لۆژیکی-بیرکاری
لۆژیکی-بیرکاری (ژمارە/عەقڵانی زیرەک) شیکاری لۆژیکی و چارەسەرکردنی کێشەکان، لێکۆڵینەوەی زانستی، دەستنیشانکردن، لێبڕین و ڕەخنە لەخۆدەگرێت. ئەو کەسەی خاوەنی زیرەکی لۆژیکی-بیرکارییە زیرەکە لە مامەڵەکردن لەگەڵ کێشەکانی بیرکاری و لۆژیکی ئەم جۆرە کەسانە هەمیشە چێژ لە چارەسەرکردنی مەتەڵ و خوێندنەوەی دۆزینەوە زانستییەکان وەردەگرن و دەیانەوێت بزانن شتەکان بە کۆمپیوتەر و ئامێرەکانی دیکە بە گشتی چۆن کاردەکەن. زیرەکی لۆژیکی-بیرکاری بیرکارزان زانایان، ئەندازیاران دەگرێتەوە بە گشتی.
زیرەکی مۆسیقا
زیرەکی مۆسیقی بریتییە لە توانای ناسینەوە و جیاکردنەوە و ھاوشێوەکردنی تۆن و دەنگ و مۆسیقا و ڕیتم و پەستان و زەنگی دەنگ. زیرەکی مۆسیقی ڕێگەت پێدەدات کە مۆسیقا دروست بکەیت و بەرهەمی بهێنیتەوە و بیر لە مۆسیقا بکەیتەوە. زیرەکی مۆسیقا لەلایەن مۆسیقاژەنەکان، گۆرانیبێژان، ئاوازدانەرانەوە پەیڕەو دەکرێت.
زیرەکی جەستەیی-جووڵەیی
بریتییە لە توانا و هەماهەنگی جوڵەکانی جەستە بە مەبەستی گەیشتن بە هەندێک ئامانج. زیرەکی جەستەیی-جووڵەیی بریتییە لە تەواوبوونی کارامەیی لە ڕێگەی یەکبوونی دەروون-جەستە. زیرەکی جەستەیی-جووڵەیی تایبەتمەندی سەماکاران، وەرزشوانان، پزیشکانی نەشتەرگەری و پیشەسازییەکانە.
زیرەکی فەزایی
زیرەکی فەزایی بریتییە لە تێگەیشتن لە فەزا و توانای خەمڵاندنی قەبارەی فەزا و شێوەکان و توانای تێگەیشتن لە وێنەی سێ ڕەهەندی. توانا سەرەکییەکانی کەسانی زیرەکی فەزایی لەوانەیە بریتی بن لە:
- وێنەی دەروونی
- خەیاڵی(ئەقڵی) چالاک
- دەستکاریکردنی وێنە
- شارەزایی گرافیک و هونەری
- نیگارکێشەکان، تەلارسازەکان، فڕۆکەوانان، دەریاوانان و پەیکەرتاشەکان هەموویان زیرەکی فەزایی پیشان دەدەن.
زیرەکی بوونگەرایی بریتییە لە هەستیاری و توانای مامەڵەکردن لەگەڵ پرسیارە قووڵەکان سەبارەت بە بوونی مرۆڤ و توانای بەکارهێنانی بەها و ئینتێزی بەکۆمەڵ بۆ تێگەیشتن لە کەسانی دیکە و جیهان و دەوروبەریان، وەک واتای ژیان و بۆچی دەمرین.
