ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی دەروونی (بە عەرەبی: الحرب النفسية، بە ئینگلیزی: Psychological warfare)، ئەو هەڵمەتە هەمەلایەنەیە کە تێیدا شێوازی پڕوپاگەندە، ئامرازە دەروونی و ڕەوشتی و هەموو ئامێر و ئامرازە بەردەستەکان بەکاردەهێنرێن بۆ کاریگەری دروستکردن لەسەر عەقڵ و هەستی گروپێکی دیاریکراو، بە مەبەستی گۆڕینی هەندێک هەڵوێست و جێگرتنەوەی هەڵوێستی تر کە دەبێتە هۆی ڕەفتارێکی هاوسەنگ لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی لایەنی ئاڕاستەکار.
مێژووی جەنگی دەروونی
جەنگی دەروونی مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە، یەکەم کەس کە ئەم زاراوەیەی بەکارهێنا، شرۆڤەکاری سەربازی بەریتانی (J.F.S.FULLER)، بوو لە ساڵی ١٩٢٠، بەڵام بەکارهێنانی ئەم زاراوەیە تا ساڵی ١٩٤٠ بڵاو نەبووەوە. لە کاتی جەنگی کۆریادا، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەشی تایبەتی بۆ شەڕی دەروونی دامەزراند، کە ناوی لێنا (ئۆفیسی سەرۆکی شەڕی دەروونی)، هەروەها قوتابخانەیەکی دامەزراند بۆ ڕاهێنانی کارمەندانی سەربازی لەسەر هونەر و شێوازەکانی بەرگری و هێرشکردنە سەر کاریگەری و هەڵوێست و بۆچوونەکانی ئەوانی تر.
بنەماکانی جەنگی دەروونی سەرکەوتوو
١-خستنەڕووی بیرۆکە و ڕاستییە نوێیەکان بۆ گوێگر یان ئەولایەنەی کراواتە ئامانج، هەروەها ئیستغلالکردن و بەکارهێنانی ئەم ڕاستیانە بۆ خزمەتکردنی ئامانجەکانی سەرچاوەی شەڕی دەروونی، لە هەمان کاتدا هەڵبژاردنی بیرۆکەکان کە ئەگەری پەسەندکردنی لەلایەن نەیارەوە هەیە، وە بەکارنەهێنانی بیرۆکەیەک کە چاوەڕوان دەکرێت بۆیە، هەرکەسێک جەنگی دەروونی سەرکەوتوو دەستپێبکات، دەبێت لە ڕەوتەکانی ئەو کۆمەڵگەی کراوەتە ئامانج، مەیل، پێداویستی و بیروباوەڕ و هەموو توخمەکانی کولتوورەکەی بخوێنێتەوە.
٢-پشت بەستن بە دووبارەکردنەوە بە جۆراوجۆری، بۆ ئەوەی دووبارەبوونەوەکە نەبێتە هۆی بێزاری و دواتر ڕەتکردنەوەی پەیامەکە، دووبارەکردنەوە بە جێگەی سەرنج و بەکارهێنانی ئامرازەکانی ڕاکێشان.
٣-دابینکردنی پاداشت بۆ ئامادەبووانی وەرگر.
٤-دروستکردنی حاڵەتێکی ناڕوونی لەنێو بەرانبەردا، بەجۆرێک کە پەیامەکە وەک ڕەزامەندی یان وەڵامێک بۆ ئەم پێویستییە بێت، هەروەها کەمکردنەوەی ئەو حاڵەتە گرژییەی کە لە ئەنجامی بێبەشبوون لە زانینی ڕاستییەکانەوە دێتە ئاراوە، چونکە تەنها لە کەشێکی ناڕوونی کە دەنگۆکان بڵاودەبنەوە و کۆمەڵگا قبوڵیان دەکات بۆ تێرکردنی پێویستی زانین.
٥-سەرچاوەی پەیامەکە دەبێت متمانەی هەبێت، بۆ ئەوەی لایەنی بە ئامانج کراو باوەڕیان پێی هەبێت و متمانەی پێبکات، ئەگەر لایەنی بە ئامانج کراو بزانێت کە ڕادیۆیەکی دیاریکراو درۆ دەکات و دەنگۆ بڵاودەکاتەوە پشتی تێدەکەن.
٦-باشتر وایە سەرچاوەی پەیامەکە سەرنجڕاکێش و قبوڵکراو بێت، وەرگیراو، یان کەسایەتییە بەناوبانگەکان بەکاردەهێنرێن.
٧-دوورکەوتنەوە لەو پەیام یان بیرۆکەیانەی کە ناکۆکن لەگەڵ گشتییەکانی کولتووری کۆمەڵگا، وەک ئایین یان پێشێلکردنی پیرۆزییەکان یان داب و نەریتی دامەزراو، بۆ ئەوەی نەیاران ڕەتیان نەکەنەوە.
٨-ڕیکلامی ئامانجدار، تێکدانی دۆسیەی نەیار و خستنە ژێر پرسیارەوە لە دادپەروەری و ڕەوایەتییەکەی.
٩-تیشک خستنە سەر لایەنەکانی هەژاری و بێبەشی و برسێتی، ئاماژەدان بەوەی کە نەیار بەدەست کێشەوە دەناڵێنێت، وەک: بێکاری، نزمی ئاستی ژیان، نەبوونی شوێنی نیشتەجێبوون، سەختی ژیانی هاوسەرگیری، کێشەی خوێندن.
١٠-دروستکردنی وێنەیەکی گەشاوە بۆ دۆخی کۆمەڵگەی دوژمنکار ئەگەر تەسلیم بێت و شەڕ ڕابگرێت و شکست قبوڵ بکات.
١١-زیاتر مامەڵەکردن لەگەڵ هەست و ویژدانی مرۆڤەکان، نەک مامەڵەکردن لەگەڵ عەقڵ و لۆژیک.
١٢-هاندانی ترس و تیرۆر لە دڵی نەیاراندا بە زیادەڕەوی لە هێزە چەکدارەکان، ئاراستەکردنی تێکدەر، کەشتییە جەنگییەکان، فڕۆکەهەڵگرەکان، زرێپۆشەکان، فەوجەکانی فڕۆکەی جەنگی، بۆمبڕێژکراو، ئاماژە بۆ ژمارەیەکی زۆر لە هێزی چەکدار، مەشقکردن لە هەموو جەنگە مۆدێرنەکاندا، هەڕەشەی بەکارهێنانی چەکی کۆمەڵکوژ یان چەکی ئەتۆمی و کیمیایی و بەکتریا یان بایۆلۆژی، بەکارهێنانی گازی ژەهراوی، بۆمبی زەبەلاح، بۆمبی کۆکراوە، بۆمبی هایدرۆجینی.
ئامانجەکانی شەڕی دەروونی
شەڕی دەروونی بە پێی بارودۆخ و لایەنی دوژمن هەوڵی گەیشتن بە چەند ئامانجێک دەدات:
١-لاوازکردنی ئیمانی گروپی دوژمنکار بە هەموو دین و باوەڕ و بنەما و بەهاکانییەوە، بە زیادەڕەویکردن لە هەندێک هەڵەی ڕەفتاری یان تێڕوانینە فیکرییە جیاوازەکان و سووککردنی هەندێک بەها و ناوزڕاندنی تا ڕادەی گاڵتەکردن.
٢-دروستکردن و جوڵاندنی فاکتەرەکانی دووبەرەکی و ناتەبایی لە گیانی گروپی بێلایەن یان دوژمنکار، بە جیاکردنەوەی خەڵک لە سەرکردایەتی و جیاکردنەوەی ئەندامانی کۆمەڵگەیەک لە یەکتر.
٣-زیادەڕەوی لە ناڕەحەتی ئابووری و دارایی و کۆمەڵایەتی، بە مەبەستی سەپاندنی هەژموون و سەرپەرشتیکردن بەسەر دەوڵەتی ئامانجداردا، لە ڕێگەی قەرز و پلانی ڕزگارکردن بەپێی مەرجە بەڵگەییەکان کە وابەستەیی و ملکەچبوونی دەوڵەتی ئامانج زیاد دەکات.
٤-گەیشتن بە کۆنترۆڵکردن بەسەر ئیرادەی گەلان و سەرکردەکانیان و ئاراستەکردنیان بەپێی ئەوەی دەیانەوێت و بەپێی ئەوەی خزمەت بە بەرژەوەندی و سیاسەتەکانیان دەکات.
٥-پاڵپشتیکردنی توندڕەوی ئایینی و سیاسی بۆ سەرلێشێواندنی قەناعەت و بیروباوەڕی ئایینی دروست و میانڕەو.
٦-گشتاندنی هەستی بێزاری و نائومێدی لە نێو ئەندامانی کۆمەڵگەدا، بەتایبەتی لای گروپی گەنجان بەهۆی تایبەتمەندبوونی بەرژەوەندی و تەماحەکانیان.
ئامرازەکانی شەڕی دەروونی
بۆ ئەوەی شەڕی دەروونی بتوانێت کاریگەری و ئەنجامەکانی بەدەست بهێنێت، پشت بە چەند ئامرازێک دەبەستێت کە گرنگترینیان بریتین لە:
١-دەنگۆ:
بریتییە لە پەرەپێدانی هەواڵی هەڵبەستراو کە هیچ بنەمایەکی لە واقیعدا نییە، یان زیادەڕەویکردن، یان شێواندنی بە مەبەست لە گێڕانەوەی هەواڵێکدا کە لایەنێکی بچووکی ڕاستییەکانی هەیە، یان زیادکردنی زانیاری ناڕاست یان شێواوی بۆ هەواڵەکان کە زۆربەیان ڕاست، یان لێکدانەوەی هەواڵی ڕاست و سەرنجدان لەسەری بەشێوەیەک کە جیاواز بێت لە واقیع و ڕاستی، بە ئامانجی کاریگەرکردنی دەروونی لە بیروڕای گشتی ناوخۆیی، ناوچەیی، جیهانی، یان نیشتمانیدا بۆ گەیشتن بە ئامانجە سیاسی، ئابووری، یان سەربازییەکان لەسەر قەبارەی وڵاتێک، چەند وڵاتێک، یان لەسەر تەواوی پێوەرێکی جیهانی.
دەنگۆکان لە لایەن تاکەکان، ڕۆژنامە، گۆڤار، ڕادیۆ، تەلەفزیۆن، یان میدیای ترەوە دەگوازرێنەوە، لەوانەیە تەندروست بن و هەڵگری هیوای باش بن بۆ داهاتوو، یان ڕەنگە وێرانکەر بن و ڕق و کینەیان هەبێت، بە بەکارهێنانی گونجاوترین بارودۆخ بۆ سەرهەڵدانیان زۆر ڕووداوی وەک شەڕ، کارەسات، گرانی نرخ، یان پەیوەندی سیاسی یان ئابووری، و لەوانەیە کاریگەرییان هەبێت لەسەر خەڵک، گروپ و، دەروونی یاخود ڕەوشتی خەڵک بکەنە ئامانج، بۆیە پێی دەوترێت شەڕی ئەخلاقی یان شەڕی دەروونی.
٢-بانگەشە:
دەربڕینی بۆچوون یان کردارەکان کە بە ئەنقەست لەلایەن تاکەکان یان گروپەکانەوە ئەنجام دەدرێن، بە پاساوی ئەوەی کە کاریگەرییان لەسەر بۆچوون یان کردارەکانی تاک یان گروپەکانی تر دەبێت بۆ گەیشتن بە ئامانجە پێشوەختە دیاریکراوەکان، لە ڕێگەی چەقبەستوویی دەروونییەوە. گەشەسەندنی تەکنەلۆژی بەشداری کردووە لە زیادکردنی کاریگەریی پڕوپاگەندە لەسەر جەماوەر وڵاتان دەستیان کردووە بە پەخشکردن و ناردنی بیرۆکەکانیان بە مەبەستی کاریگەریکردن و کۆنترۆڵکردنی ڕەوتەکان، بەکارهێنانی تیۆرییە مۆدێرنەکان لە دەروونناسی و کۆمەڵناسی و میدیادا.
کە ئەمەش وا دەکات کاریگەری لەسەر جەماوەر قووڵتر بکرێتەوە زۆربەی شەڕە دەروونییەکان بە پڕوپاگەندە بەڕێوەدەچن، لەو شوێنەی کە هەندێک زانیاری و بیرۆکە و بۆچوون و تەنانەت درۆکانیش بۆ کاریگەری لەسەر دوژمن و تێکەڵکردنی پلان و پڕۆژەکانی دەگوازرێتەوە بۆ هیچ کەسێک شاراوە نییە کە پڕوپاگەندە ڕۆڵێکی دیار و بەرچاوی هەیە لە کاریگەریکردن لەسەر واقیعی تاک و کۆمەڵگا بە درێژایی مێژووی دوور و درێژی مرۆڤایەتی. گرنگییەکەی زیاتر دەبێت و کاریگەرییەکەی زیاتر دەردەکەوێت لەگەڵ تێپەڕبوونی کات و ئەمەش لە سەردەمی ئێستاماندا دیارە کە پڕوپاگەندە پانتاییەکی فراوانی لە کۆمەڵگاکاندا بەدەستهێناوە، لە ڕێگەی تۆڕەکانی زانیارییەوە کە کاتیان کورتکردووەتەوە و جیهانیان لەیەکتر نزیک کردووەتەوە تا جیهان بووەتە گوندێکی جیهانی ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی دوور ڕوودەدات کاریگەری لەسەر واقیع و ژیانی ئەوانەی لە ڕۆژئاوای دوور هەیە و بە پێچەوانەشەوە.
٣-شۆردنی مێشک:
هەروەها پێی دەوترێت ڕازیکردنی زۆرەملێ، لە شەڕی دەروونیدا گرنگە چونکە هەوڵێکی سیستماتیکە بۆ ڕازیکردنی بێباوەڕان بۆ قبوڵکردنی بەیعەت، ڕێکخستن، یان عەقیدەی تایبەت. ئەم زاراوەیە زاراوەیەکی گشتییە کە بە گشتی بۆ هەر تەکنەلۆژیایەک بەکاردێت کە بۆ دەستکاریکردنی بیرکردنەوە یان کردارێکی مرۆڤ لە دژی خواست، ئیرادە یان زانینی تاک داڕێژراوە، بە کۆنتڕۆڵکردنی ژینگەی فیزیکی و کۆمەڵایەتی، کە هەوڵ دەدرێت دڵسۆزیەکان بۆ هەر گروپێک لەناو ببات، بۆ ئەوەی نیشان بدەن کە هەڵوێست و نەخشەکانی تاک بیرکردنەوەی ئەو نادروستە و دەبێت بگۆڕدرێت، و پەرەپێدانی دڵسۆزی و گوێڕایەڵی ڕەها بەرامبەر بە کەسەکە و حزبی دەسەڵاتدار.
٤-بایکۆتی ئابووری:
ڕەتکردنەوەی سیستماتیکی و خۆبەدوورگرتنێکی خۆبەخشانە لە بەکارهێنانی بەرهەمەکانی کۆمپانیایەک یان وڵاتێک، یان دروستکردنی هەر پەیوەندییەکی ئابووری لەگەڵیدا، بەمەبەستی فشارخستنە سەری یان ناچارکردنی بە وەڵامدانەوەی داواکارییە تایبەتەکان، وەک گۆڕینی هەڵوێست یان سیاسەتەکانی بەرانبەر هەندێک بابەت، وەک مافی مرۆڤ، کۆتاییهێنان بە داگیرکردنی خاکێک، یان وەستاندنی دەستدرێژی دژی وڵاتێک. بایکۆتی ئابووری چەکێکی کاریگەری ڕێگرییە لەدژی ئەوانی تر و ملکەچکردنی ئیرادەیان، بەهۆی ئەو زیانە ئابورییانەی کە دەتوانێت بەسەریاندا بگەیەنێت، وەک دابەزینی قەبارەی فرۆش و هەناردەکردن و ئەو لێکەوتە سیاسی و کۆمەڵایەتیانەی کە لە ئەنجامدا دێتە ئاراوە.
