ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە مێژووی پڕ لە خەبات و قوربانیدانی گەلی کورددا، ناوی سمکۆی شکاک وەک ئەستێرەیەکی گەشی ئاسمانی کوردستان دەدرەوشێتەوە. ئەم قارەمانە نەتەوەییە، کە بە "پڵنگی زاگرۆس" ناسراوە، یەکێکە لەو کەسایەتییە مەزنانەی کە بە خوێن و گیانی خۆی نەخشەی خەباتی نەتەوەیی کوردی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا کێشایەوە. سمکۆ، کە ناوی تەواوی ئیسماعیل ئاغای شکاک بوو، نەک تەنها سەرکردەیەکی سەربازی بەهێز بوو، بەڵکو ڕۆشنبیر و سیاسەتمەدارێکی دوور بین بوو کە خەونی سەربەخۆیی کوردستانی لە دڵدا هەڵگرتبوو.
سەرەتای ژیان و پێگەیشتن
سمکۆی شکاک لە ساڵی ١٨٨٧ لە گوندی چهریق، لە ناوچەی سۆما و برادۆستی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لەدایک بوو. لە بنەماڵەیەکی ناسراو و خاوەن پێگەی کۆمەڵایەتی و سیاسی هاتە دنیاوە. باوکی، محەمەد ئاغای شکاک، سەرۆکی هۆزی شکاک بوو کە یەکێک بوو لە گەورەترین و بەهێزترین هۆزەکانی ناوچەکە. ژیانی سمکۆ لە سەرەتاوە لەژێر کاریگەری ڕووداوە سیاسییەکانی ناوچەکەدا بوو. شەهیدکردنی باوکی و براکەی (جەعفەر ئاغا) لەلایەن دەسەڵاتی قاجاری ئێرانەوە، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیر و هزری گەنجی سمکۆ بەجێهێشت و بوو بە هۆکارێکی سەرەکی بۆ هەڵگیرساندنی ئاگری خەباتی نەتەوەیی لە ناخیدا.
سمکۆ لە ژینگەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئاڵۆزدا گەورە بوو. لەو سەردەمەدا، ناوچەی ژێر دەسەڵاتی هۆزی شکاک لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئێرانی قاجاردا دابەشکرابوو. ئەم دۆخە سیاسییە ئاڵۆزە، لەگەڵ هەستی نەتەوەیی بەهێزی کە لە خێزانەکەیەوە بۆی مابووەوە، بوونە هۆی ئەوەی کە سمکۆ لە تەمەنێکی زووەوە گرنگی بە چارەنووسی گەلەکەی بدات و بیر لە ڕێگاچارەیەک بۆ ڕزگارکردنی کوردستان بکاتەوە.
دەستپێکی خەباتی نەتەوەیی
خەباتی نەتەوەیی سمکۆ لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەستی پێکرد. لە تەمەنی گەنجیدا، سمکۆ دەستی کرد بە ڕێکخستنی هێزی چەکداری کوردی و ئەنجامدانی چالاکی سەربازی دژی دەسەڵاتی ناوەندی ئێران. ئەو لە سەرەتاوە هەوڵی دەدا مافە نەتەوەییەکانی کورد لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراندا بەدەست بهێنێت، بەڵام دواتر بۆی دەرکەوت کە تەنها ڕێگای ڕزگاری کورد، خەبات بۆ سەربەخۆییە.
سمکۆ توانی لە ماوەیەکی کورتدا پشتیوانی زۆربەی هۆزەکانی ناوچەکە بۆ لای خۆی ڕابکێشێت. ئەو بە لێهاتوویی و زیرەکی خۆی، یەکێتییەکی بەهێزی لە نێوان هۆزە کوردەکاندا دروست کرد کە پێشتر کەم وێنە بوو. ئەم یەکگرتنە، بناغەی سەرەکی بوو بۆ ڕاپەڕینە مەزنەکەی کە دواتر سەرتاسەری ڕۆژهەڵاتی کوردستانی گرتەوە.
ڕاپەڕینی مەزن و دامەزراندنی دەسەڵات
ڕاپەڕینی مەزنی سمکۆ لە ساڵی ١٩١٨ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٢٢ بەردەوام بوو. لەم ماوەیەدا، سمکۆ توانی کۆنترۆڵی بەشێکی زۆری ناوچەی ورمێ و دەوروبەری بکات و بۆ یەکەم جار لە مێژووی نوێی کورددا، دەسەڵاتێکی نیمچە سەربەخۆی کوردی دابمەزرێنێت. ئەم دەسەڵاتە، سەرەڕای کورت ماوە بوونی، نموونەیەکی زیندووی توانای کورد بوو بۆ خۆبەڕێوەبردن و دەوڵەتداری.
سمکۆ لەم قۆناغەدا سەلماندی کە نەک تەنها سەرکردەیەکی سەربازی بەتوانایە، بەڵکو سیاسەتمەدار و دیپلۆماتێکی لێهاتووشە. ئەو توانی سیستەمێکی کارگێڕی دابمەزرێنێت کە کاروباری ناوچە ئازادکراوەکانی بەڕێوە دەبرد. هەروەها، گرنگی بە پەروەردە و فێرکردن دەدا و هەوڵی دەدا زمان و کولتووری کوردی بووژێنێتەوە.
پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان
یەکێک لە لایەنە هەرە گرنگەکانی سیاسەتی سمکۆ، هەوڵدان بوو بۆ دروستکردنی پەیوەندی نێودەوڵەتی بۆ پشتیوانی کردن لە دۆزی کورد. ئەو دەیزانی کە سەرکەوتنی بزووتنەوەی کوردی پێویستی بە پشتیوانی دەرەکی هەیە. لەم چوارچێوەیەدا، سمکۆ هەوڵی دا پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی وەک بەریتانیا، ڕووسیا و تورکیا دروست بکات.
سمکۆ چەندین نامە و نوێنەری بۆ ئەم وڵاتانە نارد و هەوڵی دەدا سەرنجیان بۆ دۆزی کورد ڕابکێشێت. ئەو لە نامەکانیدا جەختی لەسەر مافی چارەی خۆنووسینی گەلی کورد و گرنگی ستراتیژی کوردستان لە ناوچەکەدا دەکردەوە. هەرچەندە زۆربەی ئەم هەوڵانە بە ئەنجامی دڵخواز نەگەیشتن، بەڵام دەرخەری دوور بینی و تێگەیشتنی قووڵی سمکۆ بوون لە سیاسەتی نێودەوڵەتی.
کاریگەری کولتووری و ڕۆشنبیری
سمکۆ، سەرەڕای سەرقاڵبوونی بە کاروباری سەربازی و سیاسی، گرنگییەکی تایبەتی بە بواری کولتوور و ڕۆشنبیری دەدا. ئەو دەیزانی کە شۆڕشی ڕاستەقینە تەنها بە چەک ناکرێت، بەڵکو پێویستی بە بووژاندنەوەی کولتووری و هۆشیاری نەتەوەییش هەیە. لەم ڕووەوە، سمکۆ پشتیوانی لە دەرکردنی یەکەم ڕۆژنامەی کوردی لە ئێران کرد بە ناوی "کوردستان". ئەم ڕۆژنامەیە ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە بڵاوکردنەوەی هۆشیاری نەتەوەیی و پەرەپێدانی زمان و ئەدەبی کوردی.
هەروەها، سمکۆ هانی نووسەران و ڕۆشنبیرانی کوردی دەدا کە بەرهەم بە زمانی کوردی بنووسن و بڵاو بکەنەوە. ئەو هەوڵی دەدا قوتابخانە بە زمانی کوردی بکاتەوە و گرنگی بە پەروەردەی نەتەوەیی دەدا. ئەم هەنگاوانە، سەرەڕای کورت ماوە بوونیان، کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر بزووتنەوەی کولتووری و ڕۆشنبیری کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەبوو.
شێوازی حوکمڕانی و ستراتیژی سەرباز
شێوازی حوکمڕانی سمکۆ تێکەڵەیەک بوو لە نەریتی خێڵەکی کوردەواری و بیرۆکەی نوێی دەوڵەتداری. لەلایەکەوە، ئەو پشتی بە سیستەمی هۆزایەتی دەبەست بۆ ڕێکخستنی هێزەکانی و بەڕێوەبردنی ناوچەکان. لەلایەکی ترەوە، هەوڵی دەدا سیستەمێکی نوێی کارگێڕی دابمەزرێنێت کە لەگەڵ پێداویستییەکانی سەردەمدا بگونجێت.
لە ڕووی سەربازییەوە، سمکۆ ستراتیژیەتێکی نوێی داهێنا کە تێکەڵەیەک بوو لە شەڕی پارتیزانی و شەڕی کلاسیکی. ئەو بە لێهاتوویخۆی توانی هێزێکی سەربازی بەهێز لە چەکدارانی هۆزە جیاوازەکان پێک بهێنێت و ڕایانبهێنێت لەسەر تاکتیکە نوێیەکانی شەڕ. سمکۆ زۆر جار بە کەمترین زیان و بە خێرایی دەیتوانی سەرکەوتنی گەورە بەدەست بهێنێت، کە ئەمەش نیشانەی لێهاتوویی و بلیمەتی سەربازی ئەو بوو.
لە ڕووی دیپلۆماسییەوە، سمکۆ هەوڵی دەدا پەیوەندی لەگەڵ هەموو لایەنەکان بپارێزێت و سوود لە ناکۆکییەکانی نێوان دەوڵەتە زلهێزەکان وەربگرێت بۆ بەرژەوەندی دۆزی کورد. ئەم سیاسەتە، هەرچەندە هەندێک جار ڕەخنەی لێ دەگیرا، بەڵام لە زۆر حاڵەتدا دەرفەتی بۆ بزووتنەوەکەی ڕەخساند کە بەردەوام بێت و گەشە بکات.
شەهیدبوون و میراتی نەتەوەیی
بەداخەوە، ژیانی پڕ لە خەبات و قوربانیدانی سمکۆی شکاک لە ٢١ی تەمموزی ١٩٣٠ لە شاری شنۆ کۆتایی هات. ئەو کاتێک بۆ دانوستان لەگەڵ دەوڵەتی ئێران چووبووە ئەو شارە، لە بۆسەیەکی ناجوامێرانەدا شەهید کرا. شەهیدبوونی سمکۆ کۆتایی هێنا بە یەکێک لە گەورەترین و درێژترین ڕاپەڕینەکانی مێژووی نوێی کورد.
سەرەڕای کۆتایی تراژیدی ژیانی، میراتی نەتەوەیی سمکۆ بەردەوام مایەوە و بوو بە سەرچاوەی ئیلهام بۆ نەوەکانی دوای خۆی. خەباتی سمکۆ چەند دەرسێکی گرنگی بۆ بزووتنەوەی کوردایەتی بەجێهێشت:
١. گرنگی یەکگرتوویی نەتەوەیی: سمکۆ سەلماندی کە کاتێک کورد یەکگرتوو بن، دەتوانن سەرکەوتنی گەورە بەدەست بهێنن.
٢. پێویستی تێکەڵکردنی خەباتی سەربازی و سیاسی: ئەزموونی سمکۆ دەریخست کە خەباتی ڕاستەقینە پێویستی بە هەردوو ڕەهەندی سەربازی و سیاسی هەیە.
٣. گرنگی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان: هەوڵەکانی سمکۆ بۆ ڕاکێشانی سەرنجی وڵاتانی دەرەوە، ڕێگای بۆ نەوەکانی دواتر خۆش کرد کە گرنگی بە دیپلۆماسیەتی نێودەوڵەتی بدەن.
٤. پێویستی بووژاندنەوەی کولتووری: کارەکانی سمکۆ لە بواری کولتوور و ڕۆشنبیری، بناغەیەکی بەهێزی بۆ بزووتنەوەی کولتووری کوردی دانا.
کاریگەری لەسەر بزووتنەوەی کوردایەتی
کاریگەری سمکۆی شکاک لەسەر بزووتنەوەی کوردایەتی قووڵ و درێژخایەن بوو. ڕاپەڕینەکەی سمکۆ بوو بە سەرەتایەک بۆ زنجیرەیەک لە بزووتنەوە و ڕاپەڕینەکانی دواتری کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و سەرتاسەری کوردستان. زۆر لە سەرکردە و چالاکوانانی دواتری کورد، ئیلهامیان لە خەبات و قوربانیدانی سمکۆ وەرگرت.
هەروەها، شێوازی خەباتی سمکۆ کە تێکەڵەیەک بوو لە خەباتی چەکداری و کاری سیاسی و کولتووری، بوو بە مۆدێلێک بۆ زۆر لە بزووتنەوە کوردییەکانی دواتر. بەتایبەتی، گرنگیدانی سمکۆ بە بواری کولتوور و ڕۆشنبیری، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر گەشەکردنی هۆشیاری نەتەوەیی کوردی هەبوو.
لە ڕووی سیاسییەوە، هەوڵەکانی سمکۆ بۆ دروستکردنی دەسەڵاتێکی کوردی سەربەخۆ، بوو بە نموونەیەک و سەرچاوەی ئیلهام بۆ بزووتنەوە سیاسییەکانی دواتری کورد. هەرچەندە دەسەڵاتەکەی سمکۆ کورتخایەن بوو، بەڵام سەلماندی کە کورد توانای بەڕێوەبردنی خۆی هەیە و دەتوانێت دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی دابمەزرێنێت.
ئەنجام
سمکۆی شکاک، ئەو پڵنگەی زاگرۆس، کەسایەتییەکی مێژوویی و نەتەوەیی گرنگە لە مێژووی هاوچەرخی کورددا. خەبات و قوربانیدانی ئەو بۆ مافە نەتەوەییەکانی گەلی کورد، بوو بە بەشێکی دانەبڕاو لە بیرەوەری کۆڵێکتیڤی کورد و بزووتنەوەی کوردایەتی. هەرچەندە ژیانی بە شێوەیەکی تراژیدی کۆتایی هات، بەڵام میراتە نەتەوەییەکەی بەردەوام ماوەتەوە و کاریگەری لەسەر نەوەکانی دواتر هەبووە.
خەباتی سمکۆ دەرسی گرنگی فێری بزووتنەوەی کوردایەتی کرد: گرنگی یەکگرتوویی نەتەوەیی، پێویستی تێکەڵکردنی خەباتی سەربازی و سیاسی، گرنگی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، و پێویستی بووژاندنەوەی کولتووری. ئەم دەرسانە بوون بە بناغەیەک بۆ گەشەکردنی بزووتنەوەی کوردایەتی لە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمدا.
لە کۆتاییدا، سمکۆی شکاک وەک قارەمانێکی نەتەوەیی و سیمبولێکی خەباتی کوردایەتی لە یادەوەری گەلی کورددا دەمێنێتەوە. خەبات و قوربانیدانی ئەو، بەشێکە لە چیرۆکی درێژی خەباتی گەلی کورد بۆ ئازادی و سەربەخۆیی، چیرۆکێک کە هێشتا بەردەوامە و هیوای سەرکەوتنی کۆتایی تێدایە.
