تیۆری ڕێژەیی

پێشەکی

تیۆری ڕێژەیی یەکێکە لە گرنگترین تیۆرەکانی فیزیای مۆدێرن کە لەلایەن ئەلبێرت ئەنیشتاینەوە گەشەی پێدراوە. ئەم تیۆرە ڕوانینی ئێمەی بۆ کات، شوێن، و کێشکردن گۆڕیوە و بووەتە بنەمای تێگەیشتنی ئێمە بۆ گەردوون.

مێژووی گەشەسەندنی تیۆری ڕێژەیی

١٩٠٥: ئاینشتاین تیۆری ڕێژەیی تایبەتی بڵاوکردەوە.
١٩٠٧-١٩١٥: ئاینشتاین کاری لەسەر تیۆری ڕێژەیی گشتی کرد.
١٩١٥: تیۆری ڕێژەیی گشتی بە تەواوی بڵاوکرایەوە.
١٩١٩: ئارتەر ئەدینگتۆن یەکەم بەڵگەی تاقیگەیی بۆ تیۆری ڕێژەیی گشتی پێشکەش کرد.

تیۆری ڕێژەیی تایبەت

بنەماکان:
١. یاساکانی فیزیا بۆ هەموو چاودێرە نەجووڵاوەکان یەکسانن.
٢. خێرایی ڕووناکی بۆ هەموو چاودێرەکان یەکسانە و سەربەخۆیە لە جووڵەی سەرچاوەکەی.

دەرەنجامە سەرەکییەکان

١. کات و شوێن ڕێژەیین، نەک ڕەها.
٢. هاوکاتی ڕێژەییە.
٣. کورتبوونەوەی درێژی.
٤. زیادبوونی بارستایی بە زیادبوونی خێرایی.
٥. یەکسانی ماددە و وزە (E = mc²).

تیۆری ڕێژەیی گشتی

بنەماکان:
١. پرەنسیپی یەکسانی: کێشکردن و خێراییگرتن یەکسانن.
٢. کێشکردن وەک چەماندنی کات-شوێن.

دەرەنجامە سەرەکییەکان

١. کات-شوێن چوار ڕەهەندییە و دەتوانێت بچەمێت.
٢. جووڵەی گەردیلەکان بەهۆی چەماندنی کات-شوێنەوە ڕوودەدات.
٣. ڕووناکی بەهۆی کێشکردنەوە دەچەمێت.
٤. پێشبینی بوونی کونە ڕەشەکان.
٥. پێشبینی شەپۆلەکانی کێشکردن.

دەرەنجامە سەرەکییەکانی تیۆری ڕێژەیی

١. کات و شوێن دوو ڕووی یەک دراون.
٢. خێرایی ڕووناکی سنوورێکی گەردوونییە.
٣. بارستایی و وزە دەتوانن بگۆڕدرێن بۆ یەکتر.
٤. کێشکردن دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕووناکی هەبێت.
٥. گەردوون دەتوانێت گەشە بکات یان بچووک ببێتەوە.

بەڵگە تاقیگەییەکان

١. لادانی پێریهێلیۆنی عەتارد.
٢. لادانی ڕووناکی لە کاتی گیرانی خۆردا.
٣. دۆزینەوەی شەپۆلەکانی کێشکردن (٢٠١٥).
٤. وێنەی کونە ڕەشی ناوەندی گالاکسی M87 (٢٠١٩).

کاریگەری لەسەر فیزیا و گەردوونناسی

١. تێگەیشتنی نوێ بۆ پێکهاتە و پەرەسەندنی گەردوون.
٢. ڕوونکردنەوەی دیاردەکانی وەک کونە ڕەشەکان و تیشکی کۆسمیک.
٣. بنەما بۆ مۆدێلی ستاندارد لە فیزیای گەردیلەدا.
٤. کاریگەری لەسەر تیۆرەکانی یەکگرتنی هێزە بنەڕەتییەکان.

کاربردە پراکتیکییەکان

١. سیستەمی دیاریکردنی شوێن بە جیهانی (GPS).
٢. تەکنەلۆژیای پزیشکی وەک PET سکان.
٣. تەکنەلۆژیای نوێ لە بواری کۆمپیوتەر و زانیاریدا.
٤. پێشبینی و لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییە ژینگەییەکان.

مشتومڕ و پرسیارە کراوەکان

١. یەکخستنی تیۆری ڕێژەیی و میکانیکی کوانتەم.
٢. سروشتی وزەی تاریک و ماددەی تاریک.
٣. چارەنووسی کۆتایی گەردوون.
٤. بوونی کاتی نەرێنی و گەشتکردن بە کاتدا.

پەرەسەندنە نوێیەکان

١. لێکۆڵینەوە لە شەپۆلەکانی کێشکردن.
٢. هەوڵدان بۆ یەکخستنی تیۆری ڕێژەیی و میکانیکی کوانتەم.
٣. لێکۆڵینەوە لە تیۆری جێگیر (String Theory).
٤. بەکارهێنانی هۆش دەستکرد بۆ لێکۆڵینەوە لە دەرەنجامەکانی تیۆری ڕێژەیی.

کۆتایی

تیۆری ڕێژەیی یەکێک لە گەورەترین دەستکەوتەکانی زانستی مۆدێرنە. ئەم تیۆرە نەک تەنها ڕوانینی ئێمەی بۆ کات، شوێن و کێشکردن گۆڕیوە، بەڵکو بووەتە بنەمای تێگەیشتنی ئێمە بۆ گەردوون. هەرچەندە زۆر لایەنی تیۆرەکە بە تاقیگە سەلمێنراون، بەڵام هێشتا پرسیاری کراوە و بوارە نەناسراوەکان هەن کە پێویستیان بە لێکۆڵینەوەی زیاترە. تیۆری ڕێژەیی بەردەوام سەرچاوەی ئیلهام و توێژینەوەیە بۆ زانایان و بەشێکی گرنگە لە هەوڵەکان بۆ تێگەیشتن لە نهێنییەکانی گەردوون.