ڕادیۆئەکتیڤ

پێشەکی

ڕادیۆئەکتیڤ دیاردەیەکی سروشتییە کە لە ساڵی ١٨٩٦ لەلایەن زانا فەڕەنسییەکە هێنری بێکرێل دۆزرایەوە. ئەم دۆزینەوەیە سەرەتای سەردەمێکی نوێ بوو لە تێگەیشتن لە پێکهاتەی ماددە و وزە.

چەمکی ڕادیۆئەکتیڤ

ڕادیۆئەکتیڤ پرۆسەیەکە کە تیایدا ناوکی ئەتۆمێکی ناسەقامگیر تیشک دەردەکات و دەگۆڕێت بۆ ناوکێکی تر. ئەم پرۆسەیە بە شێوەیەکی سروشتی ڕوودەدات و ناتوانرێت بە هۆکاری دەرەکی وەک گەرما یان فشار کاریگەری لەسەر دابنرێت. ناوکە ناسەقامگیرەکان، کە پێیان دەوترێت ئایزۆتۆپی ڕادیۆئەکتیڤ، بە تێپەڕبوونی کات تیشک دەردەکەن و دەگۆڕێن بۆ ناوکی سەقامگیرتر.

جۆرەکانی تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ

سێ جۆری سەرەکی تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ هەن:

تیشکی ئەلفا

پێکهاتووە لە دوو پرۆتۆن و دوو نیوترۆن. قەبارەی گەورەیە بەڵام ناتوانێت زۆر بڕوات و بە ئاسانی دەوەستێنرێت.

تیشکی بێتا

پێکهاتووە لە ئەلیکترۆن یان پۆزیترۆن. لە تیشکی ئەلفا چووکەترە و دەتوانێت زیاتر بڕوات.

تیشکی گاما

شەپۆلی کارۆموگناتیسی وزە بەرزە. زۆر نفوزکارە و دەتوانێت لە زۆربەی ماددەکان تێپەڕێت.

نیوەتەمەن و چالاکی

نیوەتەمەن ئەو ماوەیەیە کە تیایدا نیوەی ناوکە ڕادیۆئەکتیڤەکان تێک دەشکێن. هەر ماددەیەکی ڕادیۆئەکتیڤ نیوەتەمەنی تایبەت بە خۆی هەیە، کە دەکرێت لە چەند چرکەیەکەوە بگاتە ملیۆنەها ساڵ. چالاکی ڕادیۆئەکتیڤ ژمارەی تێکشکانەکان لە یەکەی کاتدا دەپێوێت و بە بێکرێل (Bq) دەپێورێت.

سەرچاوەکانی ڕادیۆئەکتیڤ

ڕادیۆئەکتیڤ دەکرێت سەرچاوەی سروشتی یان دەستکرد هەبێت:
أ. سەرچاوە سروشتییەکان: وەک یۆرانیۆم، سۆریۆم و پۆتاسیۆم-٤٠ کە بە سروشتی لە بەردەکان و خاکدا هەن.
ب. سەرچاوە دەستکردەکان: لە کارلێکە ناوکییەکان بەرهەم دێن، وەک ئەوانەی لە وێستگەکانی وزەی ناوکی یان لە تاقیگەکاندا بەرهەم دێن.

کاریگەرییەکانی ڕادیۆئەکتیڤ لەسەر تەندروستی

تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ دەتوانێت زیان بە خانەکانی لەش بگەیەنێت و ببێتە هۆی:
- گۆڕانکاری لە DNA و پەرەسەندنی شێرپەنجە
- سووتانی تیشکی
- نەخۆشی تیشکی
- زیان گەیاندن بە ئەندامە هەستیارەکان وەک مۆخی ئێسک

بڕی کاریگەری پشت بە جۆری تیشک، ماوەی بەرکەوتن و بڕی تیشک دەبەستێت.

بەکارهێنانەکانی ڕادیۆئەکتیڤ

سەرەڕای مەترسییەکانی، ڕادیۆئەکتیڤ کاربردی زۆری هەیە:
أ. پزیشکی: بۆ دۆزینەوە و چارەسەری نەخۆشییەکان، بە تایبەت شێرپەنجە
ب. پیشەسازی: بۆ پشکنینی کوالێتی و چاودێریکردنی پرۆسەکان
ج. کشتوکاڵ: بۆ دروستکردنی جۆری نوێی ڕووەک و کۆنترۆڵکردنی ئافات
د. ئارکیۆلۆجی: بۆ دیاریکردنی تەمەنی نموونە کۆنەکان
هـ. بەرهەمهێنانی وزە: لە وێستگەکانی وزەی ناوکی

پاراستن لە تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ

پاراستن لە تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ پشت بە سێ بنەما دەبەستێت:
أ. کات: کەمکردنەوەی ماوەی بەرکەوتن بە تیشک
ب. دووری: زیادکردنی دووری لە سەرچاوەی تیشک
ج. قەڵغان: بەکارهێنانی ماددەی گونجاو بۆ داپۆشینی سەرچاوەی تیشک

ئاڵنگارییەکانی پاشماوەی ڕادیۆئەکتیڤ
بەڕێوەبردن و لەناوبردنی پاشماوە ڕادیۆئەکتیڤەکان یەکێکە لە گەورەترین ئاڵنگارییەکانی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای ناوکی. ئەم پاشماوانە دەبێت بۆ ماوەیەکی درێژ (هەندێک جار هەزاران ساڵ) بە شێوەیەکی سەلامەت هەڵبگیرێن. چارەسەرەکان بریتین لە:
- هەڵگرتن لە بیرە قووڵەکان
- چارەسەرکردن بۆ کەمکردنەوەی ڕادیۆئەکتیڤیتی
- گۆڕینی بۆ فۆرمی کەمتر مەترسیدار

ڕۆڵی ڕادیۆئەکتیڤ لە ژینگەدا

ڕادیۆئەکتیڤ بەشێکی سروشتی ژینگەیە. بەڵام، چالاکییە مرۆییەکان دەتوانن ببنە هۆی زیادبوونی ئاستی ڕادیۆئەکتیڤ لە ژینگەدا. بۆ نموونە:
- تاقیکردنەوەی چەکی ناوکی
- ڕووداوەکانی وێستگە ناوکییەکان
- دەرهێنان و پاڵاوتنی کانزا ڕادیۆئەکتیڤەکان

چاودێریکردنی بەردەوامی ئاستی ڕادیۆئەکتیڤ لە ژینگەدا گرنگە بۆ پاراستنی تەندروستی گشتی.

ڕێکخستنە یاساییەکان

بەکارهێنان و بەڕێوەبردنی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان بە توندی لەلایەن ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و نیشتمانییەکانەوە ڕێک خراوە. ئەمانە بریتین لە:
- ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی (IAEA)
- کۆمسیۆنی ڕێکخستنی ناوکی ئەمریکا (NRC)
- دەزگا هاوشێوەکان لە وڵاتانی تر

ئەم ڕێکخراوانە ستاندارد و ڕێنمایی دادەنێن بۆ بەکارهێنانی سەلامەت و بەڕێوەبردنی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان.

دەرەنجام

ڕادیۆئەکتیڤ دیاردەیەکی سروشتییە کە هەم سوود و هەم مەترسی هەیە. تێگەیشتن لە سروشت و کاریگەرییەکانی ڕادیۆئەکتیڤ گرنگە بۆ بەکارهێنانی بەرپرسیارانە و سەلامەتی ئەم تەکنەلۆژیایە. لە کاتێکدا کە ڕادیۆئەکتیڤ دەرفەتی گرنگ لە بوارەکانی پزیشکی، پیشەسازی و توێژینەوەدا دەڕەخسێنێت، پێویستە بە وریاییەوە بەڕێوە ببرێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسییەکانی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ و ژینگە. پێشکەوتنە بەردەوامەکان لە تەکنەلۆژیا و ڕێکخستندا یارمەتیدەر دەبن لە باشترکردنی سەلامەتی و کاریگەری بەکارهێنانی ڕادیۆئەکتیڤ لە داهاتوودا.