ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگەکانی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین، کە لە نێوان ساڵانی ١٨٠٨ و ١٨٢٦ ڕوویاندا، یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی مێژووی نوێی جیهانە. ئەم جەنگانە بوونە هۆی کۆتاییهێنان بە سەدان ساڵ دەسەڵاتی کۆڵۆنیالیی ئیسپانیا و پورتوگال لە ئەمریکای لاتین و سەرهەڵدانی چەندین دەوڵەتی سەربەخۆی نوێ لە ناوچەکەدا.
زەمینەی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە جەنگەکانی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین، پێویستە سەرەتا چاوێک بە زەمینەی مێژوویی ناوچەکەدا بخشێنین. لە کۆتایی سەدەی پازدەهەمەوە، ئیسپانیا و پورتوگال دەستیان بە داگیرکردنی بەشێکی زۆری کیشوەری ئەمریکا کرد. بۆ ماوەی سێ سەدە، ئەم دوو وڵاتە حوکمی زۆربەی ناوچەکانی ئەمریکای باشوور، ئەمریکای ناوەڕاست و بەشێک لە باکووریان کرد. سیستەمی کۆڵۆنیالی بەسەر ناوچەکەدا سەپێندرا، کە تیایدا دانیشتوانی ڕەسەن و کۆیلە ئەفریقییەکان دەچەوسێندرانەوە، لە کاتێکدا چینێکی بچووکی ئەوروپی و کریۆڵ (ئەوانەی لە دایک و باوکی ئەوروپی لە ئەمریکا لەدایک ببوون) دەسەڵاتیان بەدەستەوە بوو.
لە کۆتایی سەدەی هەژدەهەم و سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم، چەندین هۆکار بوونە هۆی گۆڕانکاری لە بیروڕای خەڵکی ناوچەکە. شۆڕشی ئەمریکا (١٧٧٥-١٧٨٣) و شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٩) کاریگەرییەکی گەورەیان هەبوو لەسەر بیرکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە ئازادی و سەربەخۆیی. هەروەها، بیروباوەڕی ڕۆشنگەری کە باسی لە مافەکانی مرۆڤ و حکومەتی دیموکراسی دەکرد، بە خێرایی لە ناو ڕۆشنبیران و چینی ناوەندی کۆمەڵگادا بڵاو دەبووەوە.
دەستپێکی جەنگەکان
جەنگەکانی سەربەخۆیی بە شێوەیەکی سەرەکی لە ساڵی ١٨٠٨دا دەستیان پێکرد، کاتێک ناپلیۆن بۆناپارت فەرمانڕەوای فەرەنسا هێرشی کردە سەر ئیسپانیا و پاشای ئیسپانیای لە دەسەڵات دوورخستەوە. ئەم ڕووداوە بووە هۆی دروستبوونی بۆشاییەکی سیاسی لە کۆڵۆنییەکانی ئەمریکای لاتین و دەرفەتێکی ڕەخساند بۆ ئەوانەی خوازیاری سەربەخۆیی بوون.
لە زۆربەی ناوچەکانی ئەمریکای لاتین، سەرەتا لیژنەی حوکمڕانی (جونتا) دامەزرا کە گوایە وەفاداربوون بە پاشای ئیسپانیا. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، ئەم لیژنانە بوونە ناوەندی سەرهەڵدانی بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازی. لە هەندێک شوێن، وەک ڤێنزوێلا و ئەرجەنتین، بزووتنەوەی سەربەخۆیی زوو دەستی پێکرد، لە کاتێکدا لە شوێنی دیکە وەک مەکسیک و پیرۆ، پرۆسەکە درەنگتر دەستی پێکرد.
جەنگەکانی سەربەخۆیی لە ئەمریکای باشوور
لە ئەمریکای باشوور، جەنگەکانی سەربەخۆیی بە شێوەیەکی سەرەکی لە دوو بەرەدا ڕوویاندا: بەرەی باکوور بە ڕابەرایەتی سیمۆن بۆلیڤار و بەرەی باشوور بە ڕابەرایەتی خۆسێ دێ سان مارتین.
سیمۆن بۆلیڤار، کە بە "ئازادکەری گەورە" ناسراوە، ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە ئازادکردنی ڤێنزوێلا، کۆڵۆمبیا، ئیکوادۆر و بۆلیڤیا. بۆلیڤار لە ساڵی ١٨١٠دا دەستی بە خەباتی خۆی کرد و سەرەڕای چەندین شکست و دەرکران، توانی لە کۆتاییدا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت. یەکێک لە گرنگترین سەرکەوتنەکانی بۆلیڤار شەڕی بۆیاکا بوو لە ساڵی ١٨١٩، کە تیایدا توانی هێزەکانی ئیسپانیا لە کۆڵۆمبیا تێکبشکێنێت.
لە باشووردا، خۆسێ دێ سان مارتین ڕابەرایەتی بزووتنەوەی سەربەخۆیی لە ئەرجەنتین، چیلی و پیرۆی کرد. سان مارتین بە سوپایەکەوە لە ئەندێسدا پەڕییەوە و توانی چیلی و بەشێک لە پیرۆ ئازاد بکات. لە ساڵی ١٨٢٢دا، سان مارتین و بۆلیڤار لە شاری گوایاکیل لە ئیکوادۆر یەکتریان بینی و ڕێککەوتن کە بۆلیڤار درێژە بە خەباتی سەربەخۆیی لە پیرۆ بدات.
جەنگەکانی سەربەخۆیی لە ئەمریکای ناوەڕاست و مەکسیک
لە ئەمریکای ناوەڕاست و مەکسیک، پرۆسەی سەربەخۆیی بە شێوەیەکی جیاواز پەرەی سەند. لە مەکسیک، شۆڕش لە ساڵی ١٨١٠دا بە ڕابەرایەتی کەشیشێک بە ناوی میگێل هیدالگۆ دەستی پێکرد. هیدالگۆ بانگەوازی بۆ سەربەخۆیی و کۆتاییهێنان بە سیستەمی چینایەتی کرد، بەڵام زوو دەستگیر کرا و لە سێدارە درا. دوای ئەو، خۆسێ ماریا مۆرێلۆس درێژەی بە خەبات دا، بەڵام ئەویش لە ساڵی ١٨١٥دا کوژرا.
سەربەخۆیی مەکسیک لە کۆتاییدا لە ساڵی ١٨٢١دا بەدەستهات، کاتێک ئاگوستین دێ ئیتوربیدێ، کە پێشتر ئەفسەرێکی ئیسپانی بوو، پلانی سێ زەمانەتی (Plan of Iguala) ڕاگەیاند کە تیایدا داوای سەربەخۆیی مەکسیکی کرد.
لە ئەمریکای ناوەڕاست، وڵاتانی گواتیمالا، هۆندۆراس، ئێل سالڤادۆر، نیکاراگوا و کۆستاریکا سەربەخۆییان لە ساڵی ١٨٢١دا بەدەستهێنا، بەبێ ئەوەی ڕووبەڕووی جەنگێکی گەورە ببنەوە. ئەم وڵاتانە پێکەوە یەکێتی ئەمریکای ناوەڕاستیان پێکهێنا، کە تا ساڵی ١٨٣٩ بەردەوام بوو.
ڕۆڵی ڕێبەرە سەربازییەکان
جەنگەکانی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین چەندین ڕێبەری سەربازی و سیاسی گەورەی لێکەوتەوە کە ڕۆڵێکی گرنگیان لە سەرکەوتنی بزووتنەوەکەدا هەبوو. جگە لە سیمۆن بۆلیڤار و خۆسێ دێ سان مارتین کە پێشتر باسمان کردن، چەندین کەسایەتی دیکەش هەبوون کە شایانی باسکردنن.
لە مەکسیک، ڤیسێنتێ گێرێرۆ و گوادالوپێ ڤیکتۆریا ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە درێژەدان بە خەباتی چەکداری دژی ئیسپانیا. لە چیلی، بێرناردۆ ئۆهیگینز بووە یەکەم سەرۆکی وڵات دوای سەربەخۆیی و ناسراوە بە "باوکی نیشتمان". لە ئەرجەنتین، مانوێل بێلگرانۆ یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوەی سەربەخۆیی و داهێنەری ئاڵای ئەرجەنتین.
ئەم ڕێبەرانە نەک تەنها سەرکردەی سەربازی بوون، بەڵکو زۆربەیان بیرمەند و سیاسەتمەداریش بوون کە هەوڵیاندا وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکان بەرەو دیموکراسی و پێشکەوتن ببەن. بەڵام، زۆر جار ئەم هەوڵانە ڕووبەڕووی کێشە و ئاستەنگی گەورە دەبوونەوە.
کاریگەریی بیروباوەڕی ڕۆشنگەری
بیروباوەڕی ڕۆشنگەری، کە لە سەدەی هەژدەهەمدا لە ئەوروپا سەریهەڵدا، کاریگەرییەکی قووڵی هەبوو لەسەر بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین. بیرمەندانی وەک جۆن لۆک، ژان-ژاک ڕۆسۆ و ڤۆڵتێر، کە باسیان لە مافەکانی مرۆڤ، ئازادی و حکومەتی دیموکراسی دەکرد، کاریگەرییان لەسەر ڕێبەرانی بزووتنەوەی سەربەخۆیی هەبوو.
سیمۆن بۆلیڤار، بۆ نموونە، کاریگەر بوو بە بیرۆکەکانی ڕۆسۆ سەبارەت بە گرێبەستی کۆمەڵایەتی و حکومەتی کۆماری. خۆسێ دێ سان مارتین و زۆربەی ڕێبەرانی دیکە، بیرۆکەی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانیان لە مۆنتیسکیۆوە وەرگرتبوو. ئەم بیروباوەڕانە یارمەتیدەر بوون لە داڕشتنی دەستوور و سیستەمی سیاسی وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکان.
هەروەها، بیروباوەڕی ڕۆشنگەری هانی خوێندەواران و چینی ناوەندی دا کە پرسیار لە شەرعیەتی دەسەڵاتی کۆڵۆنیالی بکەن و داوای مافی زیاتر بۆ خۆیان بکەن. ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی بزووتنەوەیەکی فکری و کۆمەڵایەتی کە زەمینەی بۆ شۆڕش و سەربەخۆیی خۆشکرد.
پشتیوانیی نێودەوڵەتی
جەنگەکانی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین تەنها ڕووداوێکی ناوخۆیی نەبوون، بەڵکو پشتیوانی و کاریگەریی نێودەوڵەتیشیان هەبوو. وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، کە خۆی چەند دەیەیەک پێشتر سەربەخۆیی لە بەریتانیا وەرگرتبوو، پشتیوانی لە بزووتنەوەی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین دەکرد. لە ساڵی ١٨٢٣دا، سەرۆک جەیمز مۆنرۆ دۆکترینی مۆنرۆی ڕاگەیاند کە تیایدا هەڕەشەی لە هەر دەستێوەردانێکی ئەوروپی لە کاروباری کیشوەری ئەمریکا کرد.
بەریتانیا، کە ئەو کات هێزی زلهێزی جیهانی بوو، هەڵوێستێکی دووفاقەی هەبوو. لەلایەکەوە، بەریتانیا دژی لاوازبوونی ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا نەبوو، چونکە ئەمە دەرفەتی بازرگانی زیاتری بۆ بەریتانیا دەڕەخساند. لەلایەکی دیکەوە، بەریتانیا نەیدەویست کە ئەمریکای لاتین بکەوێتە ژێر کاریگەریی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. بۆیە، بەریتانیا هەوڵیدا پەیوەندی بازرگانی و دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکان دروست بکات.
هەروەها، ژمارەیەکی زۆر لە سەربازە ئەوروپییەکان، بە تایبەتی ئەوانەی لە جەنگەکانی ناپلیۆن بەشداریان کردبوو، هاتنە ئەمریکای لاتین و بەشدارییان لە جەنگەکانی سەربەخۆیی کرد. بۆ نموونە، دانیێل ئۆلیری ئیرلەندی و گریگۆر مەک گریگۆر سکۆتلەندی ڕۆڵێکی گرنگیان لە سوپاکەی بۆلیڤار هەبوو.
ئاکامەکانی جەنگەکانی سەربەخۆیی
جەنگەکانی سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنیان لەسەر ناوچەکە و جیهان بەگشتی هەبوو. گرنگترین ئاکامەکانی ئەم جەنگانە بریتی بوون لە:
سەرهەڵدانی دەوڵەتە نەتەوەییە نوێیەکان: لە ئەنجامی ئەم جەنگانەدا، چەندین دەوڵەتی سەربەخۆی نوێ لە ئەمریکای لاتین دروستبوون، وەک مەکسیک، کۆڵۆمبیا، ڤێنزوێلا، ئەرجەنتین، چیلی، پیرۆ و چەندانی دیکە. ئەم دەوڵەتانە هەوڵیاندا سیستەمی سیاسی و یاسایی نوێ دابمەزرێنن، بەڵام زۆر جار ڕووبەڕووی کێشەی ناوخۆیی و ناسەقامگیری دەبوونەوە.
کۆتاییهاتنی سیستەمی کۆڵۆنیالی: جەنگەکان کۆتاییان بە سێ سەدە دەسەڵاتی کۆڵۆنیالی ئیسپانیا و پورتوگال لە ئەمریکای لاتین هێنا. ئەمەش بووە هۆی گۆڕانکاری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و کەمبوونەوەی دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتە ئەوروپییەکان.
گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ئابووری: سەربەخۆیی بووە هۆی هەندێک گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی، وەک هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی لە زۆربەی وڵاتەکان و کەمبوونەوەی جیاوازی نێوان چینەکان. بەڵام، زۆر لە کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان بەردەوام مانەوە و تەنانەت لە هەندێک حاڵەتدا قووڵتر بوونەوە.
دەرکەوتنی ناسنامەی نەتەوەیی: جەنگەکان یارمەتیدەر بوون لە دروستبوونی هەستی نەتەوەیی و ناسنامەی تایبەت بۆ هەر یەک لە وڵاتە نوێیەکان. ئەمەش کاریگەری لەسەر کولتوور، هونەر و ئەدەبیاتی ناوچەکە هەبوو.
گۆڕانی هاوسەنگی هێز لە جیهاندا: سەربەخۆیی ئەمریکای لاتین بووە هۆی لاوازبوونی زیاتری ئیسپانیا و پورتوگال وەک هێزی جیهانی و بەهێزبوونی وڵاتانی وەک بەریتانیا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا.
