ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کات یەکێکە لە بنەڕەتیترین و لە هەمان کاتدا نهێنیئامێزترین ئەو چەمکانەی کە ئەزموونی بوونی ئێمە پێکدەهێنێت. ئێمە هەموومان لەناو ڕووبارێکی کاتدا دەژین کە وا دیارە بە شێوەیەکی نەگۆڕ و یەکلایەنە دەڕوات. ئەم ئاڕاستە حەتمییە لە ڕابردووەوە بەرەو داهاتوو، کە بە "تیری کات" ناسراوە، پرسیارێکی فەلسەفی و زانستیی قووڵ دروست دەکات: بنچینەی ئەم ئاڕاستە یەکلایەنەیە چییە، و بۆچی گەڕانەوە بۆ دواوە لە کاتدا ئەگەر مەحاڵ نەبێت، ئەوا لە ئەزموونی ئێمەدا بوونی نییە؟
ناساندنی تیری کات
لە ژیانی ڕۆژانەدا، جیاوازیی نێوان ڕابردوو و داهاتوو زۆر ئاشکرایە. ڕابردوو بریتییە لە کۆمەڵێک ڕووداوی دیاریکراو و نەگۆڕ کە لە یادەوەریماندا هەڵگیراون، لە کاتێکدا داهاتوو کراوە و نادیارە و دەتوانین کاریگەریمان لەسەری هەبێت. پەرداخێک دەکەوێت و دەشکێت، بەڵام پارچە شکاوەکان هەرگیز خۆیان کۆنابنەوە بۆ ئەوەی ببنەوە بە پەرداخێکی ساغ. ئێمە پیر دەبین، نەک گەنج دەبینەوە. ئەم دیاردە یەکلایەنانە کرۆکی "تیری کات" پێکدەهێنن. کێشە و نهێنییە گەورەکە کاتێک دەردەکەوێت کە سەیری یاسا بنچینەییەکانی فیزیا دەکەین. زۆربەی هەرە زۆری یاساکانی فیزیا، لە یاساکانی نیوتنەوە تا تیۆریی ڕێژەیی ئەنیشتاین و تەنانەت میکانیکی کوانتەمیش، بە شێوەیەکی بنەڕەتی "دوولایەنەن" (Time-Symmetric). ئەمە بەو مانایە دێت کە بەپێی ئەو یاسایانە، هیچ جیاوازییەکی حەقیقی لەنێوان ڕۆیشتن بۆ پێشەوە و گەڕانەوە بۆ دواوە لە کاتدا نییە. ئەگەر ڤیدیۆیەکی پێکدادانی دوو گەردیلە تۆمار بکەیت و دواتر بە پێچەوانەوە لێیبدەیتەوە، دیمەنە پێچەوانەکەش هێشتا بەپێی یاساکانی فیزیا تەواو لۆژیکی و قبوڵکراوە. کەواتە پرسیارە سەرەکییەکە ئەمەیە: ئەگەر لەسەر ئاستی میکرۆسکۆپی (گەردیلەکان)، یاساکان جیاوازی لەنێوان ڕابردوو و داهاتوودا ناکەن، بۆچی لە جیهانی ماکرۆسکۆپی (جیهانی ئەزموونی ئێمە)، کات بە شێوەیەکی ڕەها یەک ئاڕاستەی هەیە؟
وەڵامی زانستی: یاسای دووەمی تێرمۆداینامیک و ئێنترۆپی
بەهێزترین و پەسەندکراوترین ڕوونکردنەوەی زانستی بۆ تیری کات، لە لقێکی فیزیادا دەدۆزرێتەوە کە پێی دەوترێت تێرمۆدانیامیک، بەتایبەتی لە یاسای دووەمیدا. ئەم یاسایە، بە پێچەوانەی یاسا فیزیاییەکانی ترەوە، یەکلایەنەیە. یاساکە دەڵێت کە لە هەر سیستەمێکی داخراودا (وەک تەواوی گەردوون)، بڕی "ئێنترۆپی" (Entropy) هەمیشە لە زیادبووندایە یان وەک خۆی دەمێنێتەوە، بەڵام هەرگیز بە شێوەیەکی سروشتی کەم ناکات. ئێنترۆپی، بە شێوەیەکی سادە، پێوانەی بێسەروبەری، پشێوی، و هەڕەمەکی بوونی سیستەمێکە. دۆخێکی زۆر ڕێک و پۆخت، وەک هێلکەیەکی ساغ یان ژوورێکی پاک، خاوەنی ئێنترۆپییەکی کەمە. لە بەرامبەردا، دۆخێکی پشێو و تێکەڵ، وەک هێلکەیەکی قەیغانەکراو یان ژوورێکی پیس، ئێنترۆپییەکی بەرزی هەیە. بەپێی یاساکانی ئامار و ئەگەر، ژمارەی ئەو شێوازانەی کە سیستەمێک دەتوانێت پشێو بێت زۆر زۆر زیاترە لە ژمارەی ئەو شێوازانەی کە دەتوانێت ڕێک و پۆخت بێت. هەر بۆیە، گۆڕان لە دۆخی ڕێکییەوە بۆ دۆخی پشێوی، ڕەوتێکی سروشتی و حەتمییە. تیری کات لەم ڕوانگەیەوە هیچی تر نییە جگە لە پێوانەکردنی ئەم زیادبوونە بەردەوامەی بێسەروبەری. ئێمە کات وەک جووڵە لە ئێنترۆپی کەمەوە بەرەو ئێنترۆپی بەرز هەست پێدەکەین، چونکە گەڕانەوە لە دۆخێکی زۆر پشێوەوە بۆ دۆخێکی زۆر ڕێک لە ڕووی ئامارییەوە ئەوەندە ئەگەری کەمە کە بە کردەیی مەحاڵە. بەڵام ئەم وەڵامە خۆی پرسیارێکی قووڵتری لێدەکەوێتەوە: ئەگەر گەردوون هەمیشە بەرەو پشێویی زیاتر دەڕوات، ئەوا دەبێت لە سەرەتادا (لە ساتی تەقینەوە گەورەکە) لە دۆخێکی ئەوپەڕی ڕێک و پۆختی و کەم ئێنترۆپی دا بووبێت، و ئەمەش یەکێکە لە گەورەترین مەتەڵەکانی فیزیای هاوچەرخ.
ڕوانگەی ئیسلام بۆ کات: ئاڕاستەیەکی مەبەستدار
ئاینی ئیسلام، لە ڕێگەی سەرچاوە سەرەکییەکانیەوە کە قورئان و فەرموودەن، چوارچێوەیەکی فەلسەفی و ڕۆحیی تەواو جیاواز بۆ کات دادەڕێژێت. لە کاتێکدا زانست وەڵامی پرسیاری "چۆن" دەداتەوە، ئیسلام وەڵامی پرسیاری "بۆچی" دەداتەوە. لە تێڕوانینی ئیسلامیدا، کات دیاردەیەکی ئاماری و هەڕەمەکی نییە، بەڵکو دروستکراوێکی خوداییە کە بە شێوەیەکی بنەڕەتی ئاڕاستەدار و مەبەستدارە. یەکەم، مێژووی مرۆڤایەتی و گەردوون هێڵییە، نەک سووڕی. سەرەتایەکی دیاریکراوی هەیە کە بریتییە لە "دروستکردن" (الخلق)، و کۆتاییەکی حەتمیشی هەیە کە بریتییە لە "ڕۆژی دوایی" (يوم القيامة). ئەمە "تیری کات"ێکی زۆر ڕوون دروست دەکات کە لە ساتی لەدایکبوونەوە بەرەو ساتی مردن و پاشان لێپرسینەوە دەڕوات. دووەم و گرنگتر، ئەم ئاڕاستەیە بە تەواوی مەبەستدارە. ژیانی مرۆڤ لەسەر زەوی وەک تاقیکردنەوەیەک دانراوە و کات ئەو ماوە دیاریکراوەیە کە بۆ ئەم تاقیکردنەوەیە تەرخان کراوە. ئاڕاستەی یەکلایەنەی کات وا دەکات مرۆڤ نەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو تا هەڵەکانی بسڕێتەوە، ئەمەش هەستی بەرپرسیارێتی لە مرۆڤدا دەچێنێت، چونکە دەزانێت هەر ساتێک کە دەڕوات، کردەوەکانی تێیدا تۆمار دەکرێت بۆ ڕۆژی لێپرسینەوە. قورئانی پیرۆز جەخت لەسەر ئەمە دەکاتەوە کاتێک دەفەرموێت: "أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ" (سوورەتی المؤمنون، ١١٥)، واتە "ئایا وا گومانتان دەبرد کە ئێمە بە بێهودە و بێ مەبەست ئێوەمان دروست کردووە و ئێوە بۆ لای ئێمە ناگەڕێنەوە؟" کەواتە، تیری کات لە ڕوانگەی ئیسلامەوە، ئەو ڕێگا یەکلایەنەیەیە کە مرۆڤ پێیدا دەڕوات بۆ ئەوەی مەبەستی دروستبوونی خۆی بەدی بهێنێت و بەرەو چارەنووسی کۆتایی خۆی هەنگاو بنێت.
کۆبەند
لەکۆتاییدا، دیاردەی "تیری کات" وەک خاڵێکی یەکگرتنی دوو تێڕوانینی جیاواز بەڵام تەواوکەری یەکتر دەردەکەوێت. لە ڕوانگەی زانستییەوە، تیری کات میکانیزمێکی فیزیکییە کە لە یاسای دووەمی ثێرمۆداینامیکەوە سەرچاوەی گرتووە؛ ئەویش جووڵەی حەتمیی گەردوونە لە دۆخێکی ڕێک و پۆختەوە بەرەو دۆخێکی پشێوتر. ئەو وەسفی "چۆنیەتی" کارکردنی کات دەکات لە جیهانی ماددیدا. لە بەرامبەردا، ڕوانگەی ئیسلامی قووڵاییەکی مەبەستدارانە و ڕۆحی بەم ئاڕاستەیە دەبەخشێت. لەم تێڕوانینەدا، کات چوارچێوەی ئەو تاقیکردنەوە خوداییەیە کە ژیانی مرۆڤی تێدا بەڕێوەدەچێت. ئاڕاستە یەکلایەنەکەی هۆکارێکە بۆ دروستکردنی هەستی بەرپرسیارێتی و دانانی بەها بۆ هەر ساتێکی ژیان، چونکە ڕێگایەکی نەگەڕاوەیە بەرەو لێپرسینەوەی کۆتایی. کەواتە، زانست پێمان دەڵێت کە ڕووباری کات چۆن دەڕوات، و ئیسلام پێمان دەڵێت بۆچی دەڕوات. یەکەمیان میکانیزمەکە ڕوون دەکاتەوە و دووەمیان مانا و مەبەستەکەی دیاری دەکات، و هەردووکیان پێکەوە وێنەیەکی گشتگیرتر و قووڵتر بۆ یەکێک لە گەورەترین نهێنییەکانی بوون دەنەخشێنن.
سەرچاوەکان
18 بینین
