ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆلۆنیالیزم یان ئیستیعمار و داگیرکاری (بە ئینگلیزی: Colonialism، بە عەرەبی: الاستعمار) پراکتیکێک یان سیاسەتێکە کە گەلێک یان دەسەڵاتێک کۆنترۆڵی خەڵک یان ناوچەیەکی تر دەکات، زۆرجار بە دامەزراندنی کۆلۆنی و بە گشتییش بە سەپاندنی هەژموونی ئابووری. لە پرۆسەی کۆلۆنیالیزەکردندا ڕەنگە کۆلۆنیالیزەرەکان ئایین و زمان و ئابووری و پراکتیزە کولتوورییەکانی دیکەی خۆیان بسەپێنن. بیانییەکان لە پێناو بەدواداچوونی بەرژەوەندییەکانیاندا حوکمڕانی خاکەکە دەکەن، بەدوای سوودوەرگرتن لە خەڵک و سەرچاوەکانی ناوچەکەی کۆلۆنیکراودا دەگەڕێن و سوودی لێ دەبینن. هەرچەندە کۆلۆنیالیزم لە دێرزەمانەوە بوونی هەبووە، بەڵام چەمکەکە بەهێزترین پەیوەندی بە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپاوە هەیە کە لە سەدەی پازدەهەمەوە دەستی پێکردووە کاتێک هەندێک لە دەوڵەتانی ئەورووپا ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان دامەزراند.
سەرەتا وڵاتانی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپا سیاسەتی بازرگانییان پەیڕەو دەکرد، بە ئامانجی بەهێزکردنی ئابووری وڵاتی خۆیان، بۆیە بەزۆری ڕێککەوتنەکان کۆلۆنیەکەیان سنووردار دەکرد بۆ ئەوەی تەنیا لەگەڵ خۆیان بازرگانی بکەن. بەڵام تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا وازی لە بازرگانی و سنووردارکردنی بازرگانی هێنا و بنەمای بازرگانی ئازادی گرتەبەر، بە کەمترین سنوور و باج. میسیۆنەرە مەسیحییەکان لە هەموو ئەو کۆلۆنیانەی کە لە ژێر کۆنترۆڵی ئەوروپادا بوون چالاک بوون، چونکە شارە گەورەکان مەسیحی بوون. مێژوونووس فیلیپ هۆفمان دەڵێت: تاوەکوو ساڵی ١٨٠٠، پێش شۆڕشی پیشەسازی، ئەوروپییەکان پێشتر لانیکەم ٣٥%ی جیهانیان کۆنترۆڵکردووە، بەڵام تا ساڵی ١٩١٤ کۆنترۆڵی ٨٤%ی جیهانیان بەدەستهێناوە. لە دوای جەنگی جیهانیی دووەم زلهێزە کۆلۆنیالیەکان لە نێوان ساڵانی ١٩٤٥ بۆ ١٩٧٥ پاشەکشەیان کرد؛ لەو ماوەیەدا نزیکەی هەموو کۆلۆنیەکان سەربەخۆیییان بەدەستهێنا، چوونە ناو کۆمەڵێک پەیوەندیی کۆلۆنیالیی گۆڕاو، کە پێیان دەوترێت پۆستکۆلۆنیالیزم و نیوکۆلۆنیالیستی.
پۆستکۆلۆنیالیزم و نیوکۆلۆنیالیزم پەیوەندی و ئایدۆلۆژیای کۆلۆنیالیزمیان پەرەپێداوە یان گۆڕیویانە، ئەمەش بە چەمکەکانی وەک گەشەسەندن و سنوورە نوێیەکان، وەک گەڕان بەدوای شوێنی نیشتەجێبوونی نوێ لە بۆشایی ئاسماندا.
جۆرەکانی کۆلۆنیالیزم
زۆرجار مێژوونووسان جیاوازی دەکەن لە نێوان فۆرمەکانی سەریەککەوتووی جۆراوجۆری کۆلۆنیالیزم، کە پۆلێنیان دەکەن بۆ چوار جۆر: کۆلۆنیالیزمی دانیشتوو، کۆلۆنیالیزمی سوودوەرگر، کۆلۆنیالیزمی جێگرەوە و کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی.
کۆلۆنیالیزمی دانیشتوان کۆچبەریی بەرفراوان لەخۆدەگرێت، زۆرجار بە پاڵنەری ئایینی، سیاسی، یان ئابووری. تا ڕادەیەکی زۆر مەبەست لێی جێگرتنەوەی دیمۆگرافیایە. کە تێیدا ژمارەیەکی زۆر خەڵک کۆچ دەکەن بۆ شوێنە داگیرکراوەکە بە مەبەستی مانەوە و دەستپێکردنی ژیانێکی نوێ. وەک ئوستورالیا، کەنەدا، ئەمریکا، ڕژێمی ئاپارتاید و دەمارگیری باشووری ئەفریقا (تا ڕادەیەکی زۆر: ئیسرائیل)، نموونەی کۆمەڵگە کۆلۆنیالییە دانیشتوانەکانن.
کۆلۆنیالیزمی سوودوەرگر: بە کۆلۆنیالیزمی کشتوکاڵی یان کۆلۆنیالیزمی دەرهێنەر ناسراوە، کۆلۆنیالیزمی کەمتر لەخۆدەگرێت و گرنگی بە سوودوەرگرتن لە سامانە سروشتییەکان دەدات، یان کار دەدات بۆ بەرژەوەندی وڵاتی کۆلۆنیالیزم. ئەم پۆلە وێستگە بازرگانییەکان و کۆلۆنییە گەورەکان دەگرێتەوە کە کۆلۆنیالیستەکان بەشێکی بەرچاو لە کارگێڕیی سیاسی و ئابووری پێکدەهێنن. پێش کۆتایی هاتنی بازرگانی بە کۆیلەکان لە زەریای ئەتڵەسی و هەڵوەشاندنەوەی بەربڵاوی سزای لە سێدارەدان، کاتێک کاری ناوخۆیی بەردەست نەبوو، زۆرجار کۆیلەکان هاوردە دەکران بۆ ئەمریکا، سەرەتا لەلایەن پورتوگالییەکانەوە و دواتر لەلایەن ئیسپانی و هۆڵەندی و فەڕەنسی و ئینگلیزەکانەوە.
کۆلۆنیالیزمی ئەڵتەرناتیڤ یان جێگرەوە: ئاماژەیە بۆ کارێکی نیشتەجێبوون کە لەلایەن دەسەڵاتێکی کۆلۆنیالیەوە پشتگیری دەکرێت، کە زۆربەی دانیشتوان سەر بە هەمان گرووپی نەتەوەیی نین لەگەڵ دەسەڵاتی دەسەڵاتدار.
کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی: چەمکی دەسەڵاتی پێکهاتەیی نایەکسانە لە نێوان ناوچەکانی وڵاتێکدا. بۆیە سەرچاوەی سوودوەرگرتنەکە لە ناو دەوڵەتەوە دێت. ئەمەش بەو شێوەیە دەردەکەوێت کە ڕەنگە کۆنتڕۆڵ و دەسەڵات لە دەوڵەتێکی کۆلۆنیالیەوە بگوازرێتەوە بۆ دانیشتوانێکی کۆچبەر لەناو دەوڵەتێکی تازە سەربەخۆدا.
کۆلۆنیالیزمی نەتەوەیی: پرۆسەیەکە کە توخمەکانی هەردوو کۆلۆنیالیزمی دانیشتوو و ناوخۆیی لەخۆدەگرێت، کە تیایدا بنیاتنانی نەتەوە و کۆلۆنیالیزم بە شێوەیەکی هاوژیانی بەیەکەوە گرێدراون، لەگەڵ سیستمێکی کۆلۆنیالیزم کە هەوڵدەدات کولتوور و سیاسەتی گەلانی کۆلۆنیالیزەکراو دووبارە دابڕێژێتەوە. ئامانج لێی تێكەڵكردنیانە لە دەوڵەتدا، تەنیا بۆ ئەوەی وەک ئەو کولتوورە دەربکەون کە دەوڵەت حەزی لێیەتی. کۆماری چین لە تایوان نموونەی کۆمەڵگەیەکی کۆلۆنیالی نەتەوەییە.
کۆلۆنیالیزەکردنی بازرگانی: بریتییە لە گرنگیدان بە کۆنتڕۆڵکردنی پەیوەندییە بازرگانییەکانی کۆلۆنییەک. نموونەیەکی باشی کۆلۆنیالیزمی بازرگانی بەریتانییە کە دوای جەنگی تریاک لە ساڵی ١٨٤٢ لە چین ناچارکرا بەندەری زیادە بۆ بازرگانی دەرەکی بکاتەوە.
