ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سیاسەت یان ڕامیاری (بە ئینگلیزی: Politics، بە عەرەبی: سياسة) بریتیە لەو کۆمەڵە چالاکییانەی کە پەیوەستن بە بڕیاردان لە گرووپەکاندا، یان جۆرەکانی تری پەیوەندییەکانی دەسەڵات لە نێوان تاکەکاندا، وەک دابەشکردنی سەرچاوە یان پێگە. ئەو لقەی زانستی کۆمەڵایەتی کە لە سیاسەت و حکوومەت دەکۆڵێتەوە، بە زانستی سیاسی ناودەبرێت. سیاسەت دەکرێت لە چوارچێوەی "چارەسەرێکی سیاسی"دا کە سازشکارانە و ناتوندوتیژی بێت، بە شێوەیەکی ئەرێنی بەکاربهێنرێت، یان وەک "هونەر و زانستی حکوومەتداری" بەکار بهێنریت، بەڵام زۆرجار هەڵگری واتایەکی نەرێنییە.
چەمکەکە بە شێوازی جۆراوجۆر پێناسە کراوە و رێبازە جیاوازەکان لە بنەڕەتدا بۆچوونی جیاوازیان هەیە سەبارەت بەوەی کە ئایا دەبێت بە شێوەیەکی بەرفراوان یان سنووردار، بە شێوەیەکی ئەزموونی یان نۆرماتیڤ بەکاربهێنرێت، هەروەها لەسەر ئەوەی کە ئایا زیاتر جەخت لەسەر ململانێ دەکاتەوە یان هاوکاری.
شێوازی جۆراوجۆر لە سیاسەتدا جێگیر دەکرێت، کە بریتین لە: بەرەوپێشبردنی بۆچوونی سیاسی لەناو خەڵک، دانوستان لەگەڵ بابەتە سیاسییەکانی تر، دانانی یاسا و بەکارهێنانی هێز، وەک شەڕکردن دژی نەیارەکان. سیاسەت لەسەر ئاستە کۆمەڵایەتییە بەرفراوانەکان، لە خێڵ و هۆزەکانی کۆمەڵگەوە دەست پێدەکات، تا دەگاتە حکوومەت و کۆمپانیا و دامەزراوە ناوخۆییە مۆدێرنەکان و دەوڵەتە سەروەرەکان و ئاستی نێودەوڵەتی.
لە دەوڵەتە نەتەوەییە مۆدێرنەکاندا زۆرجار خەڵک پارتێکی سیاسی پێکدەهێنن بۆ نوێنەرایەتیکردنی بیرۆکەکانیان. زۆرجار ئەندامانی پارتێک لەسەر زۆر پرس یەک هەڵوێست دەگرن و ڕێکدەکەون لەسەر پشتگیریکردنی هەمان گۆڕانکاری لە یاسا و سەرکردەکان. هەڵبژاردنیش بەزۆری کێبەرکێی نێوان لایەنە جیاوازەکانە. سیستمی سیاسی چوارچێوەیەکە کە شێوازە سیاسییە قبوڵکراوەکان لەناو کۆمەڵگەیەکدا پێناسە دەکات.
مێژووی بیری سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دێرینی سەرەتایی، وەک کۆماری ئەفلاتوون و سیاسەتی ئەرستۆ لە ڕۆژاوا، دەستنووسە سیاسییەکانی کۆنفۆشیۆس و ئارتاشاسترای چاناکیا لە ڕۆژهەڵات.
کۆمەڵێک پێناسەی سیاسەت
- هارۆڵد لاسوێڵ: "کێ چی بەدەست دەهێنێت، کەی بەدەستی دەهێنێت، چۆن بەدەستی دەهێنێت"
- دەیڤید ئیستۆن: "تەرخانکردنی دەسەڵاتدارانەی بەهاکان بۆ کۆمەڵگایەک"
- ڤلادیمێر لینین: "چڕترین دەربڕینی ئابووری"
- بێرنارد کریک: "فۆڕمێکی جیاوازی حوکمڕانی کە خەڵک لە ڕێگەی ڕێکارە دامەزراوەییەکانەوە پێکەوە کاردەکەن بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان".
- ئادریان لێفتویچ: "هەموو چالاکییەکانی هاوکاری و دانوستان و ململانێ لەناو کۆمەڵگەکان و لە نێوان کۆمەڵگەکاندا پێکدەهێنێت".
- مانجونات هێگدە: "دەسەڵات، بۆ حوکمڕانی خەڵک"
سیستمی ڕامیاری
سیستمی سیاسی پرۆسەی دەرکردنی بڕیاری فەرمی حکوومەت پێناسە دەکات. بەگشتی بە سیستمی یاسایی و سیستمی ئابووری و سیستمی کولتووری و سیستمی کۆمەڵایەتی بەراورد دەکرێت. بە گوێرەی دەیڤید ئیستۆن "دەتوانرێت سیستمێکی سیاسی وەک ئەو کارلێکانە دیاری بکرێت کە لە ڕێگەیانەوە بەهاکان بە شێوەیەکی دەسەڵاتدار بۆ کۆمەڵگایەک تەرخان دەکرێن."
هەر سیستمێکی سیاسی لە کۆمەڵگەیەکدا چەسپاوە کە کولتووری سیاسی تایبەتی خۆی هەیە، ئەوانیش لە بەرانبەردا لە ڕێگەی سیاسەتی گشتیەوە کۆمەڵگاکانیان لە قاڵب دەدەن. کارلێکەکانی نێوان سیستمی سیاسیی جیاواز بنەمای سیاسەتی جیهانییە.
فۆرمەکانی حکوومەت
دەتوانرێت فۆرمەکانی حکوومەت بە چەند شێوازێک پۆلێن بکرێت. لە ڕووی پێکهاتەی دەسەڵاتەوە، پاشایەتی (لەوانەش پاشایەتی دەستووری) و کۆمار (بەزۆری سەرۆکایەتی، نیمچە سەرۆکایەتی، یان پەرلەمانی) هەیە.
جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانیش بریتییە لە لە ڕادەی یەکگرتنی ئاسۆیی نێوان دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی جێبەجێکردن، دەسەڵاتی دادوەری و دامەزراوە سەربەخۆکانی تر.
سەرچاوەی دەسەڵات
سەرچاوەی دەسەڵات جیاوازی نێوان دیموکراسی و ئۆلیگارشی و ئۆتۆکراسی دیاری دەکات. لە دیموکراسیدا شەرعییەتی سیاسی لەسەر بنەمای سەروەری جەماوەرییە. فۆرمەکانی دیموکراسی بریتین لە: دیموکراسی نوێنەرایەتی، دیموکراسی ڕاستەوخۆ و دیمارکی. ئەمانە بە شێوازی بڕیاردان جیا دەکرێنەوە، جا چ لەلایەن نوێنەرانی هەڵبژێردراوەوە بێت، یان ڕیفراندۆم بێت، یان لەلایەن لیژنەی سوێندخواردنی هاووڵاتییەوە. دیموکراسیەکان دەتوانن یان کۆمار بن یان پاشایەتی دەستووری.
ئۆلیگارشی پێکهاتەیەکی دەسەڵاتە کە کەمینەیەک حوکم دەکات. لەوانەیە ئەمانە لە شێوەی ئەنۆکراسی، ئەرستۆکراسی، ئەرگاتۆکراسی، جینیۆکراسی، جیرۆنتۆکراسی، کاکیستۆکراسی، کلێپتۆکراسی، میریتۆکراسی، نوۆکراتی، پارتیکراسی، پلۆتۆکراسی، ستراتۆکراسی، تەکنۆکراسی، تیۆکراسی، یان تیمۆکراسیدا بن.
ئۆتۆکراسیەکان یان دیکتاتۆرییەتی (لەوانەش دیکتاتۆری سەربازی) یان پاشایەتی ڕەها.
یەکخستنی ڕاست
لە ڕووی ئاستی یەکگرتنی ڕاستەوە دەتوانرێت سیستمی سیاسی دابەش بکرێت بەسەر (لە کەمترینەوە تا زۆربەی یەکگرتووەکان) کۆنفیدراسیۆن و فیدراسیۆن و دەوڵەتە یەکگرتووەکان. فیدراسیۆن (بە فیدراڵیش ناسراوە) قەوارەیەکی سیاسییە کە بە یەکێتیی پارێزگاکان، ویلایەتەکان، یان ناوچەکانی تر کە بەشێکی خۆبەڕێوەبەرن لە ژێر حکوومەتی فیدراڵی ناوەندیدا (فیدراڵیزم) تایبەتمەندە. لە فیدراسیۆنێکدا، دۆخی خۆبەڕێوەبەری دەوڵەتە پێکهێنەرەکان، هەروەها دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان ئەوان و حکوومەتی ناوەندیدا، بەشێوەیەکی گشتی لە ڕووی دەستوورییەوە چەسپاوە و ڕەنگە بە بڕیارێکی تاکلایەنەی هەریەک لە لایەنەکان، ویلایەتەکان یان فیدراڵیەکان نەگۆڕدرێن. فیدراسیۆنەکان سەرەتا لە سویسرا و پاشان لە ئەمریکا لە ساڵی ١٧٧٦ و لە کەنەدا لە ساڵی ١٨٦٧ و لە ئەڵمانیا لە ساڵی ١٨٧١ و لە ساڵی ١٩٠١ ئوستوڕالیا پێکهێنران. بە بەراورد لەگەڵ فیدراسیۆن، کۆنفیدراسیۆن دەسەڵاتی کەمتری ناوەندی هەیە.
دەوڵەت
دەوڵەت لەلایەن ماکس وێبەرەوە وەک قەوارەیەکی سیاسی پێناسە کراوە کە قۆرخکاری توندوتیژی لەناو خاکەکەیدا هەیە، لە کاتێکدا رێککەوتننامەی مۆنتیڤیدۆ پێی وایە دەوڵەتان پێویستە خاکێکی دیاریکراویان هەبێت؛ دانیشتووانێکی هەمیشەیی؛ حکوومەتێک؛ و توانای چوونە ناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیان هەبێت.
کۆمەڵگای بێدەوڵەت بریتییە لە کۆمەڵگایەک کە لەلایەن دەوڵەتەوە بەڕێوەناچێت. لە کۆمەڵگا بێ دەوڵەتەکاندا، چڕبوونەوەی دەسەڵاتێکی کەم هەیە؛ زۆربەی ئەو پۆستە دەسەڵاتدارانەی کە هەن لە دەسەڵاتدا زۆر سنووردارن و بەگشتی پۆستی هەمیشەیی نین؛ و ئەو دەزگا کۆمەڵایەتیانەی کە لە ڕێگەی یاسای پێشوەختە دیاریکراوەوە ناکۆکییەکان چارەسەر دەکەن. لە کاتێکدا کۆمەڵگای بێ دەوڵەت لە پێش مێژووی مرۆڤایەتیدا نۆرم بوو، بەڵام لەمڕۆدا کەم کۆمەڵگەی بێ دەوڵەت هەیە؛ نزیکەی هەموو دانیشتووانی جیهان لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتێکی سەروەردا دەژین.
هەندێک لە فەلسەفە سیاسییەکان دەوڵەت بە نەخوازراو دەزانن، و بەم شێوەیە پێکهێنانی کۆمەڵگەیەکی بێ دەوڵەت بە ئامانجێک دەزانن کە دەبێ بەدی بهێنرێت.
دەستوورەکان
دەستوور بەڵگەنامە نووسراوەکانن کە دەسەڵاتەکانی لقە جیاوازەکانی حکوومەت دیاری و سنووردار دەکەن. هەرچەندە دەستوور بەڵگەنامەیەکی نووسراوە، بەڵام دەستووری نەنووسراویش هەیە. دەستووری نەنووسراو بەردەوام لەلایەن لقی یاسادانان و دادوەری حکوومەتەوە دەنووسرێت؛ ئەمە تەنها یەکێکە لەو حاڵەتانەی کە سروشتی بارودۆخەکان گونجاونترین فۆڕمی حکوومەت دیاری دەکات.
زۆرجار دەستوورەکان جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دیاری دەکەن، حکوومەت دابەش دەکات بەسەر دەسەڵاتی جێبەجێکردن و دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەریدا (بەیەکەوە بە trias politica ناودەبرێت)، بۆ ئەوەی پشکنین و هاوسەنگی لەناو دەوڵەتدا بەدەست بهێنرێت. هەروەها دەتوانرێت لقی سەربەخۆی تر دروست بکرێت، لەوانە کۆمیسیۆنەکانی خزمەتگوزاری شارستانی، کۆمیسیۆنەکانی هەڵبژاردن و دامەزراوە باڵاکانی وردبینی.
کولتووری سیاسی
کولتووری سیاسی باس لەوە دەکات کە چۆن کولتوور کاریگەری لەسەر سیاسەت هەیە. هەموو سیستمێکی سیاسی لە کولتوورێکی سیاسی تایبەتدا چەسپاوە. پێناسەی لوسیان پای ئەوەیە کە "کولتووری سیاسی بریتییە لە کۆمەڵە هەڵوێست و بیروباوەڕ و هەستەکان، کە ڕێکخستن و واتا بە پرۆسەیەکی سیاسی دەبەخشن و ئەو گریمانە و ڕێسا بنەڕەتیانە دابین دەکەن کە ڕەفتار لە سیستمی سیاسیدا بەڕێوەدەبەن".
متمانە فاکتەرێکی سەرەکییە لە کولتووری سیاسیدا، بەو پێیەی ئاستەکەی توانای کارکردنی دەوڵەت دیاری دەکات. پۆستماتریالیزم بریتییە لەو ڕادەیەی کە کولتوورێکی سیاسی خەمی ئەو پرسانە دەخوات کە جێگەی نیگەرانی فیزیکی یان ماددی دەستبەجێ نین، وەک مافی مرۆڤ و ژینگەپارێزی. ئایینیش کاریگەری لەسەر کولتووری سیاسی هەیە.
ناڕێکیی سیاسی
گەندەڵی سیاسی بریتییە لە بەکارهێنانی دەسەڵاتەکان بۆ قازانجی تایبەتی ناشەرعی، کە لەلایەن بەرپرسانی حکوومەت یان پەیوەندییە تۆڕەکانیانەوە ئەنجام دەدرێت. جۆرەکانی گەندەڵی سیاسی بریتین لە بەرتیلدان، دۆستایەتی، خزمایەتی و پاڵپشتی سیاسی. فۆرمەکانی پاڵپشتی سیاسییش، بریتین لە کرێدەری یان کلاینتێلیزم (clientelism)، تەرخانکردنی گوێ یان ئیێرمەیکین (earmarking)، پۆرک بارێلین (pork barreling)، سلەش فەند (slush funds) و سیستمی سەرمایە (spoils systems)؛ هەروەها ئامێرە سیاسییەکان کە سیستمێکی سیاسییە و بۆ ئامانجە گەندەڵەکان کاردەکات.
کاتێک گەندەڵی لە کولتووری سیاسیدا چەسپاوە، ڕەنگە ئەمە بە پاتریمۆنیالیزم یان نیوپاتریمۆنیزم ناوببرێت. هەروەها فۆرمێکی حکوومەت کە لەسەر گەندەڵی بنیات نرابێت، پێی دەوترێت کلێپتۆکراسی ('حوکمڕانی دزەکان').
