ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کۆیلایەتی (بە ئینگلیزی: slavery، بە عەرەبی: عبودية) ئەو ڕەوشەیە کە مرۆڤ تێیدا خاوەنی مرۆڤێکی ترە، لەو کەسانە پێکهاتوون کە بێ بەش بوون لەسەرجەم مافە مرۆڤایەتییەکان، کۆیلەکان بە کاڵا دادەنران و هیچ مافێکی سەرەتاییان نەبوو، لە بازاڕی کۆیلەکاندا وەک شمەک دەکڕان و دەفرۆشران و بازرگانیان پێوە دەکرا، لە ڕووی یاساییەوە بە موڵک و ماڵ دادەنران.
کۆیلایەتیی هاوچەرخ
کۆیلایەتی لە سەدەی بیست و یەک، کۆیلەی هاوچەرخ، کۆیلایەتی مۆدێرن یان کۆیلایەتی نوێ (بە ئینگلیزی: Contemporary slavery، modern slavery، neo-slavery یان Slavery in the 21st century، بە عەرەبی: العبودية الحديثة، العبودية في القرن الحادي والعشرين یان العبودية المعاصرة) ئاماژەیە بۆ ئەو کۆیلایەتییەی لە سەردەمی هاوچەرخدا بەردەوامە. تاوانێکی شاراوەیە کە هەموو وڵاتێکی جیهان دەگرێتەوە.
کۆیلایەتیی هاوچەرخ لە زۆرێک لە پیشەسازییەکاندا دۆزراوەتەوە، لەوانە دروستکردنی جلوبەرگ، کانگا و کشتوکاڵ و لە زۆرێک لە چوارچێوەکاندا لە ماڵە تایبەتەکانەوە تا شوێنی نیشتەجێبوون بۆ خەڵکی ئاوارە و پەنابەرانی ناوخۆ. کۆیلایەتیی مۆدێرن کاریگەری لەسەر هەموومان هەیە، هەر لەو خۆراکانەی کە بەکاریدەهێنین تا ئەو کاڵایانەی کە دەیکڕین. چارەسەرکردن و نەهێشتنی بەرپرسیارێتی هەمووانە.
کۆیلایەتیی مۆدێرن کۆمەڵێک چەمکی یاسایی تایبەت دەگرێتەوە لەوانە کاری زۆرەملێ، بەندایەتی قەرز، هاوسەرگیری زۆرەملێ، کۆیلایەتی و هاوشێوەکانی کۆیلایەتی و بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە. هەرچەندە کۆیلایەتیی مۆدێرن لە یاسادا پێناسە نەکراوە، بەڵام وەک زاراوەیەک بەکاردێت کە سەرنج دەخاتە سەر هاوبەشییەکان لە سەرانسەری ئەم چەمکە یاساییانەدا.
لە بنەڕەتدا ئاماژەیە بۆ ئەو دۆخە خراپ بەکارهێنانەی کە کەسێک ناتوانێت ڕەتی بکاتەوە یان جێی بهێڵێت بەهۆی هەڕەشە، توندوتیژی، زۆرکردن، فریودان یان خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتەوە.
پێناسەی کۆیلایەتیی هاوچەرخ
نووسینگەی چاودێری و بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە، کە دەزگایەکی وەزارەتی دەرەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە، دەڵێت “کۆیلایەتیی مۆدێرن، بازرگانیکردن بە کەس و بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە وەک زاراوەی چەتر بۆ کردەوەی دامەزراندنی کارمەند بەکارهێنراون، لەوانەش داڵدەدان، گواستنەوە، دابینکردن یان بەدەستهێنانی کەسێک بۆ کاری زۆرەملێ یان کردەوەی بازرگانی سێکسی لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێز، ساختەکاری، یان زۆرەملێ".
جگە لەمانە کۆمەڵێک زاراوەی جیاواز لە یاسای فیدراڵی ئەمریکا بۆ پاراستنی قوربانیانی بازرگانیکردن و توندوتیژی لە ساڵی ٢٠٠٠ و پرۆتۆکۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ڕێگریکردن و سەرکوتکردن و سزادانی بازرگانیکردن بە مرۆڤ بەتایبەتی ژنان و منداڵان بەکارهێنراون، لەوانەش کۆیلایەتیی نائیرادی، کۆیلایەتی یان کردارە هاوشێوەکانی کۆیلایەتی، کۆیلایەتیی قەرز و کاری زۆرەملێ.
بە وتەی پرۆفیسۆری ئەمریکی کیڤن بەیڵز، هاوبەشی دامەزرێنەر و سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ناحکومی و گرووپی داکۆکیکاری ئازادی کۆیلەکان، باس لە کۆیلایەتیی مۆدێرن دەکات و دەڵێت "کاتێک لەژێر کۆنترۆڵی کەسێکی تردا بێت کە توندوتیژی و هێز بۆ پاراستنی ئەو کۆنتڕۆڵە جێبەجێ دەکات، ئامانجی ئەو کۆنترۆڵە خراپ بەکارهێنانە". کاریگەری کۆیلایەتی کاتێک فراوانتر دەبێت کە گرووپە لاوازەکانی وەک منداڵان بەئامانج دەکرێن.
بەیڵز هۆشداریدا لەوەی، لەبەر ئەوەی کۆیلایەتی لە هەموو شوێنێک بە فەرمی هەڵدەوەشێتەوە، واتە ئەو کارە نایاساییە، بەم پێیەش زیاتر لە خەڵک و دەسەڵاتدا شاراوەتەوە. ئەمەش وا دەکات کە ژمارەی ورد لە سەرچاوە سەرەتاییەکانەوە بۆ پێوانەکردنی کۆیلایەتیی هاوچەرخ مەحاڵ بێت.
باشترین شت کە دەتوانرێت بکرێت، خەمڵاندنە بە پشتبەستن بە سەرچاوە لاوەکییەکان، وەک لێکۆڵینەوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، بابەتەکانی ڕۆژنامەکان، ڕاپۆرتەکانی حکوومەت و ژمارەکانی ڕێکخراوە ناحکومییەکان.
بۆچی هێشتا کۆیلایەتی بوونی هەیە؟
لە هەندێک ناوچەدا ململانێی بەردەوام و ناسەقامگیری سیاسی و ئاوارەبوونی زۆرەملێ بزوێنەری سەرەکی کۆیلایەتیی مۆدێرنن. گۆڕانکارییەکانی جیهانی کار و گۆڕانی کەشوهەوا و کۆچکردن، ئامادەیی زۆر کەس بۆ چەوسانەوە لە کەسانی تردا زیاد دەکات.
چارەسەرکردن لە هەژارییەوە تا هەڵاواردن و نایەکسانی ڕەگەزی هۆکاری بنەڕەتییە بۆ بەرەنگاربوونەوە و ڕێگریکردن لە کۆیلایەتیی مۆدێرن.
جۆرەکانی کۆیلایەتیی هاوچەرخ
بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە: لەلایەن پرۆتۆکۆڵی بازرگانیکردن بە کەسانی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پێناسە کراوە کە بریتییە لە دامەزراندن و گواستنەوەی زۆرەملێی کارمەند، داڵدەدان، یان وەرگرتنی کەسەکان بە ڕێگەی هەڕەشە یان بەکارهێنانی هێز یان جۆرەکانی تری زۆرکردن بە مەبەستی ناچارکردنی ئەو کەسە بۆ زۆرلێکردنی سێکسی، کاری زۆرەملێ یان کۆیلایەتی.
هەروەها ناچارکردنی کارێک بە منداڵ، گواستنەوە، داڵدەدان، یان بەکارهێنانی منداڵ بە مەبەستی خراپ بە "بازرگانیکردن بە کەسەکان" دادەنرێت تەنانەت ئەگەر ئەمە هەڕەشە، بەکارهێنانی هێز یان زۆرکردنی تێدا نەبێت.
کۆیلایەتیی قەرز: ئەو دۆخەیە کە کەسێک کار یان خزمەتگوزارییەکانی خۆی یان کەسێک لە ژێر کۆنترۆڵی خۆیدا بە گرێبەست بەخشیبێت، بریتییە لە بەڵێندانی خزمەتگوزارییەکانی کەسێک وەک زەمانەت بۆ گەڕاندنەوەی قەرزێک یان پابەندبوونێکی تر. لەو شوێنانەی کە مەرجەکانی گەڕاندنەوەی قەرزەکە بە ڕوونی یان بە شێوەیەکی گونجاوانە باس نەکراون، ئەو کەسەی قەرزەکەی بەدەستەوەیە، بەم شێوەیە هەندێک کۆنترۆڵی بەسەر کەسەکەدا هەیە، کە ئازادییەکەی پەیوەستە بە گەڕاندنەوەی قەرزە کات دیاری نەکراوەکەوە.
هاوسەرگیری زۆرەملێ: هەر دۆخێکە کە کەسەکان بەبێ گوێدانە تەمەن، بەبێ ڕەزامەندی خۆیان ناچار بوون هاوسەرگیری بکەن. بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆی کولتوورەوە لە هەندێک ناوچەدا، هاوسەرگیری پێشوەختە یان زۆرەملێ جۆرێکە لە کۆیلایەتی کە ملیۆنان ژن و کچ لە سەرانسەری جیهاندا دەگرێتەوە. کاتێک خێزانەکان ناتوانن بژێوی منداڵەکانیان دابین بکەن، زۆرجار کچەکان لەگەڵ نێرەکانی خێزانە دەوڵەمەندتر و بەهێزترەکاندا هاوسەرگیریان پێ دەکرێت. زۆرجار ئەم نێرانە بە شێوەیەکی بەرچاو لە مێیەکان گەورەترن. مێیەکان بە زۆر دەچنە ناو ژیانێکەوە کە مەبەستی سەرەکییان خزمەتکردنی مێردەکانیانە. زۆرجار ئەمەش ژینگەیەک بۆ دەستدرێژی جەستەیی و زارەکی و سێکسی دروست دەکات.
کۆیلایەتی و کردارە هاوشێوەکانی کۆیلایەتی: لە ڕێککەوتننامەی کۆیلایەتی ساڵی ١٩٢٦ـدا بە پێگە یان بارودۆخی کەسێک پێناسە کراوە کە هەریەکێک یان هەموو دەسەڵاتەکانی پەیوەست بە مافی خاوەندارێتی بەسەریدا بەکاردەهێنرێت. لە پەیماننامەیەکی دواتردا، دەوڵەتان ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە هەندێک "کرداری هاوشێوەی کۆیلایەتی"ـش هەن وەکوو، کۆیلایەتیی قەرز، هاوسەرگیری بەزۆر یان کۆیلایەتی، فرۆشتن یان بەکارهێنانی منداڵان بۆ مەبەستی خراپ (لەوانەش لە شەڕی چەکداریدا) و کۆیلایەتی لەسەر بنەمای ڕەچەڵەک.
کاری ناچاری: هەموو کارێک یان خزمەتگوزارییەک کە لە ژێر هەڕەشەی سزادا ئەنجام دەدرێت و کەسەکە خۆبەخشانە خۆی پێشکەش نەکردووە دەگرێتەوە.
خراپترین شێوەکانی کاری منداڵان: بە پشتبەستن بە ڕێککەوتننامەی خراپترین جۆرەکانی کاری منداڵان لە ساڵی ١٩٩٩، ئەو دۆخانە دەگرێتەوە کە منداڵان لە ڕێگەی کۆیلایەتی یان کردارەکانی هاوشێوەی کۆیلایەتییەوە دەقۆزرێنەوە، لەوانەش دامەزراندنی زۆرەملێی منداڵان بۆ بەکارهێنان لە شەڕی چەکداریدا، پێشکەش کردنیان بۆ کاری لەشفرۆشی، یان پێشکەش دەکرێت بۆ چالاکییە نایاساییەکان لەوانەش بەرهەمهێنان و بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، ئەمانەش زیان بە تەندروستی، سەلامەتی یان ئەخلاقیان دەگەیەنێت.
کۆیلایەتی بۆ کاری سێکسی: لەشفرۆشی زۆرەملێ ئەو جۆرە کۆیلایەتیەیە کە زۆرترین جار لە ناوچە دەوڵەمەندەکانی وەک ئەمریکا و ڕۆژاوای ئەورووپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕووبەڕووی دەبیتەوە، زۆرێک لە کۆیلە سێکسییەکانی منداڵان لەو ناوچانە بۆ ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بازرگانییان پێوە دەکرێت. بە مەزەندەکردن ٢٠٪ـی کۆیلەکان تا ئێستا لە کاری سێکسدان. هەروەها کۆیلایەتیی سێکسی دەتوانێت ببێتە جۆرێک لە کۆیلایەتیی قەرز کاتێک کە کۆیلەکەران پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە نایانەوێت لە کاری سێکسدابن ڕەنگە ناچاربن قەرز بکەن.
زۆرێک لەوانەی کە دەبنە قوربانی کۆیلایەتیی سێکسی لە سەرەتادا بە ئامادەییەوە لە ژێر ناوی ئەوەی کە کاری سێکسی نەریتی ئەنجام دەدەن، بەڵام دوای ماوەیەکی درێژ دەکەونە ژێر باری کۆیلایەتیی سێکسی و گیردەخۆن و ناتوانن لێی دەربچن.
کۆیلایەتی بۆ پاڕانەوە: قوربانیانی بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە لەسەر شەقامەکان سواڵ دەکەن و داهاتەکەی دەدرێتەوە بە بازرگانەکان. ڕوون کراوەتەوە کە زۆرێک لە منداڵان لە سەرانسەری ئەورووپا، ئاسیا، ئەفریقا، ئەمریکای لاتین و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناچارن لەسەر شەقامەکان سواڵ بکەن.
ئامارەکانی کۆیلایەتیی هاوچەرخ
بەپێی خەمڵاندنی جیهانی بۆ کۆیلایەتیی مۆدێرن، کە لەلایەن ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کارەوە بڵاوکراوەتەوە، لە ساڵی ٢٠٢١ـدا ٤٩ ملیۆن و ٦٠٠ هەزار کەس لە کۆیلایەتیی مۆدێرن ژیاون، لەو ژمارەیەش ٢٧,٦ ملیۆن کەسیان لە کاری زۆرەملێ و ٢٢ ملیۆن کەسیان لە ژیانی هاوسەرگیری زۆرەملێدا بوون.
لە کۆی ٢٧,٦ ملیۆن کەس لە کاری زۆرەملێدا، ١٧,٣ ملیۆن کەسیان لە کەرتی تایبەتدا دەچەوسێنرێنەوە، ٦,٣ ملیۆن لە کاری بازرگانی سێکسی زۆرەملێ و ٣,٩ ملیۆن لە کاری زۆرەملێ کە لەلایەن دەوڵەتەوە سەپێنراوە دەچەوسێنرێنەوە.
ژنان و کچان ٤,٩ ملیۆنی ئەو کەسانە پێکدەهێنن کە لە کاری بازرگانی سێکسی زۆرەملێدان، هەروەها ٦ ملیۆن لەوانە لە کەرتە ئابوورییەکانی تردا کاری زۆرەملێ دەکەن.
١٢٪ـی هەموو ئەوانەی لە کاری زۆرەملێدان منداڵن. زیاتر لە نیوەی ئەم منداڵانە بۆ کاری سێکسی لە بازرگانیدان.
