ناوه‌ڕۆك
ناساندن
تیشک یاخود ئەشیعە (بە عەرەبی: الأشعة، بە ئینگلیزی: X-rays)، تیشکی ئێکس فۆرمێکی دزەپێکەری تیشکی کارۆموگناتیسی وزە بەرزە. زۆربەی تیشکەکانی ئێکس درێژی شەپۆلەکانیان لە نێوان ١٠ نانۆمەتر بۆ ١٠ پیکۆمەتردایە، کە هاوتایە لەگەڵ فرێکوێنسیەکانی مەودای ٣٠ پێتاهێرتز بۆ ٣٠ ئێکزاهێرتز (٣×١٠١٦ هێرتز بۆ ٣×١٠١٩ هێرتز) و وزەکانی لە مەودای ١٢٤ کیڤ بۆ ١٤٥ ئیڤڵە. درێژی شەپۆلی تیشکی ئێکس کورتترە لە تیشکی سەروو بنەوشەیی و بە شێوەیەکی گشتی درێژترە لە تیشکی گاما. لە زۆر زماندا تیشکی ئێکس بە تیشکی ڕۆنتگن ناودەبرێت، بە ناوی زانای ئەڵمانی ویلهێلم کۆنراد ڕۆنتگن کە لە ٨ی تشرینی دووەمی ١٨٩٥ دۆزیویەتیەوە، کە ناوی لێنا تیشکی ئێکس بۆ ئەوەی جۆرێکی نەناسراوی تیشکدانەوە نیشان بدات. ڕێنووسی تیشکی ئێکس لە زمانی ئینگلیزیدا بریتییە لە جۆرەکانی تیشکی ئێکس x-ray(s), xray(s), and X ray(s).
هەروەها تیشکی ئێکس بە شێوەیەک بەکاردەهێنرێت وەک پشکنینی ئێسکی شکاو، دیاریکردنی هەندێک جۆری نەخۆشی، دیاریکردنی شوێنی شکاوی، دیاریکردنی درز و قڵیشانی ئێسک و دۆزینەوەی کانزا لە جەستەی مرۆڤدا.
بەکارهێنانی تیشک لە بواری پزیشکیدا
لە دوای دۆزینەوەی ڕۆنتگن کە تیشکی ئێکس دەتوانێت پێکهاتەی ئێسک دەستنیشان بکات، تیشکی ئێکس بۆ وێنەگرتنی پزیشکی بەکارهێنراوە. یەکەم بەکارهێنانی پزیشکی کەمتر لە مانگێک دوای وتارەکەی بوو لەسەر ئەو بابەتە، تا ساڵی ٢٠١٠ پێنج ملیار پشکنینی وێنەگرتنی پزیشکی لە سەرانسەری جیهاندا ئەنجام دراوە. بەرکەوتنی تیشک لە وێنەگرتنی پزیشکی لە ساڵی ٢٠٠٦ نزیکەی ٥٠٪ی کۆی بەرکەوتنی تیشکی ئایۆنیزە لە ئەمریکا پێکهێنا. تیشکی پڕۆجێکشنال بریتییە لە پراکتیکی بەرهەمهێنانی وێنەی دوو ڕەهەندی بە بەکارهێنانی تیشکی ئێکس. ئێسکەکان چڕییەکی بەرزی کالیسیۆمیان تێدایە کە بەهۆی ژمارەی ئەتۆمی تاڕادەیەک بەرزەوە، تیشکی ئێکس بە شێوەیەکی کارا هەڵدەمژێت. ئەمەش ڕێژەی تیشکی ئێکس کە دەگاتە ئامێری دۆزەرەوە لە سێبەری ئێسکەکاندا کەمدەکاتەوە، ئەمەش وا دەکات بە ڕوونی لە وێنەی تیشکدا دەربکەون. هەروەها سییەکان و گازی گیرخواردوو بە ڕوونی دەردەکەون بەهۆی کەمبوونەوەی هەڵمژینی بەراورد بە شانەکان، لەکاتێکدا جیاوازی نێوان جۆرەکانی شانەکان سەختترە بۆ بینین.
وێنەی تیشکی پێشبینیکراو بۆ دیاریکردنی نەخۆشیەکانی سیستەمی ئێسکەپەیکەر و هەروەها بۆ دیاریکردنی هەندێک پرۆسەی نەخۆشی لە شانە نەرمەکاندا بەسوودە. هەندێک نموونەی بەرچاو بریتین لە تیشکی ئێکس زۆر باوی سنگ، کە دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ ناسینەوەی نەخۆشییەکانی سییەکان وەک هەوکردنی سییەکان، شێرپەنجەی سییەکان، یان ئاوسانی سییەکان، هەروەها تیشکی ئێکسی سک کە دەتوانێت گیرانی ڕیخۆڵە دەستنیشان بکات. هەروەها ڕەنگە تیشکی ئێکس بەکاردەهێنرێت بۆ دیاریکردنی نەخۆشی وەک بەردی زراو و بەردی گورچیلە. تیشکی ئێکسی لە وێنەگرتنی شانە نەرمەکانی وەک مێشک یان ماسولکەش بەکاردەهێنرێت. وێنەی تیشکی ددان بە شێوەیەکی باو لە دەستنیشانکردنی کێشە باوەکانی دەم و ددان وەک بۆشایی ددان یان دانانی تەلی ددان بەکاردەهێنرێت.
لە بەکارهێنانی دەستنیشانکردنی پزیشکیدا تیشکی ئێکس وزەی کەم (نەرم) نەخوازراوە، بەو پێیەی بە تەواوی لەلایەن جەستەوە هەڵدەمژرێت، ئەمەش ژەمی تیشکدانەوە زیاد دەکات بەبێ ئەوەی بەشداری لە وێنەکەدا بکات. لێرەوە پەڕەیەکی تەنکی کانزای زۆرجار لە ئەلەمنیۆم، کە پێی دەوترێت فلتەری تیشکی ئێکس، بەزۆری لەسەر پەنجەرەی بۆری تیشکی ئێکس دادەنرێت، بەشی وزەی کەم لە سپێکترۆمەکەدا هەڵدەمژێت. ئەمەش پێی دەوترێت ڕەقکردنەوەی تیشکەکە چونکە ناوەندی سپێکترۆمەکە بەرەو تیشکی ئێکس وزەی بەرزتر (یان ڕەقتر) دەگۆڕێت.
بەکارهێنانی تیشک لە بوارەکانی تردا
- کریستاڵۆگرافی تیشکی ئێکس: کە تێیدا ئەو نەخشەی کە بەهۆی پەرشوبڵاوی تیشکی ئێکسەوە لە ڕێگەی تۆڕی ئەتۆمەکانی ناو بلوری نزیکەوە بەرهەم دێت تۆمار دەکرێت و پاشان شیکاری دەکرێت بۆ ئاشکراکردنی سروشتی ئەو تۆڕە. تەکنیکێکی پەیوەندیدار بە ناوی پەرشوبڵاوی ڕیشاڵ لەلایەن ڕۆزالیند فرانکلین بەکارهێنرا بۆ دۆزینەوەی پێکهاتەی دوو هێلیکی DNA
- فەلەکناسی تیشکی ئێکس: کە لقێکی چاودێرییە لە فەلەکناسی کە مامەڵە لەگەڵ لێکۆڵینەوە لە دەردانی تیشکی ئێکس لە تەنە ئاسمانییەکان دەکات
- شیکاری وردبینی تیشکی ئێکس: کە تیشکی کارۆموگناتیسی لە باندی تیشکی ئێکس نەرمدا بەکاردەهێنێت بۆ بەرهەمهێنانی وێنەی تەنی زۆر بچووک
- فلۆرۆسەنسی تیشکی ئێکس: تەکنیکێکە کە تیایدا تیشکی ئێکس لەناو نمونەیەکدا دروست دەکرێت و دەستنیشان دەکرێت. دەتوانرێت وزەی دەرچووی تیشکی ئێکس بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی پێکهاتەی نموونەکە.
- تیشکی پیشەسازی تیشکی ئێکس: بەکاردەهێنێت بۆ پشکنینی بەشە پیشەسازییەکان.
- ڕادیۆگرافیای شتە کولتوورییەکان: زۆربەی کات تیشکی ئێکس لە تابلۆکاندا بەکاردەهێنرێت چونکە زۆربەی کات کۆمەڵێک ڕەنگ لەسەر تابلۆکان دەرناکەون، زۆرێک لە ڕەنگەکان وەکو سپی سرکە لە وێنە تیشکییەکاندا بە باشی دەردەکەون
- بۆ شیکردنەوەی کارلێکەکانی ڕەنگەکان لە تابلۆکاندا: سپێکترۆمیکرۆسکۆپی تیشکی ئێکس بەکارهێنراوە. بۆ نموونە لە شیکردنەوەی تێکچوونی ڕەنگەکان لە تابلۆکاندا.
