ناوه‌ڕۆك
ناساندن
توخمە زانستییەکان (بە عەرەبی: العناصر العلمية، بە ئینگلیزی: Scientific Elements)، لە کاتێکدا دەکرێت جیاوازی کەم هەبێت لە نێوان پێکهاتەی تەواو و جۆری لێکۆڵینەوە لە نێوان بوارە زانستییە جۆراوجۆرەکاندا، بەڵام هەندێک توخمی زانستی سەرەکی هەن کە دەبێت لە هەموو زانستێکدا بوونیان هەبێت. ئەم توخمانە بەدرێژایی چەندین سەدە پەرەسەندوون و لەلایەن چەند زانایەک و فەیلەسوفێکی زانستەوە وەک بنەمایەکی بنەڕەتی گونجاو قبوڵکراون.
توخمی زانستی چییە؟
توخمی زانستی سەرەتایی بریتییە لە هەڵسەنگاندن و چاودێریکردنی بابەتە شیاوەکان بۆ تاقیکردنەوە. ئەمە دەکرێت لە ڕێگەی چاودێریکردنی ڕاستەوخۆوە بێت یان لە ڕێگەی پێداچوونەوەی ئەدەب و سەرچاوەکانی تر و بنیاتنانی لەسەر توێژینەوەی پێشوو. بۆ نموونە زانای بەناوبانگ (تۆمسۆن) کەمێک دەربارەی تایبەتمەندییەکانی تیشکی کاسۆد دەیزانی، بەڵام دەیویست زیاتر قووڵ بێت. تێبینیەکانی زانا (داروین) دەربارەی گالاپاگۆس فینچ بووە هۆی بیردۆزەکەی و لێکۆڵینەوەی زیاتر لەلایەن زاناکانی دواتر.
گریمانە
بە شێوەیەکی نموونەیی هەر لێکۆڵینەوەیەک دەبێت بە گریمانەیەکی تاقیکراوەوە دەست پێبکات، کە دەتوانرێت بسەلمێنرێت یان ڕەت بکرێتەوە. ئەم گریمانەیە دەبێت ڕاستەقینە بێت و ڕەچاوی تەکنەلۆژیا و ڕێگاکانی بەردەست بکات، دروستکردنی گریمانەیەک دەبێت بریتی بێت لە گەڕان بەدوای سادەترین ڕوونکردنەوە بۆ ڕووداوێکی سروشتی یان دیاردەیەک، سەرەڕای جیاوازی کەم لە نێوان تەکنیکە جیاوازەکانی توێژینەوە ئەمە بنچینەییترین توخمی زانستییە. هەموو میتۆدە زانستییەکان پشت دەبەستن بە گریمانەیەک وەک بنەمای بنچینەیی و ئامرازێکی سەرەکی بۆ دامەزراندنی بەڵگەی دانپێدانراو.
پێشبینییەکان
ئەم قۆناغە ئەو شوێنەیە کە لێکۆڵەرێک هەوڵدەدات پێشبینی ئەنجامی چاوەڕوانکراوی تاقیکردنەوەکەی بکات. پێشبینییەکە دەبێت درێژکراوەی گریمانەکە بێت و تا ڕادەیەک بۆچوون دەرببڕێت دەربارەی ئەوەی ئەنجامەکان دەبێت چی ئاشکرا بکەن. بە شێوەیەکی نموونەیی، پێشبینیەکە دەبێت ڕێگایەک دابنێت بۆ شیکردنەوەی ئەنجامەکان و تاقیکردنەوەی ئاماری.
تاقیکردنەوە و پێوان
زانستی ڕاستەقینە پێویستی بە جۆرێک لە پێوانەی ژمارەیی هەیە کە داتای چەندێتیکراو و شیکراو دابین دەکات. ئەم شیکردنەوەیە ڕەچاوی نادڵنیایی و هەڵە ناوخۆییەکان دەکات کە لە هەر میتۆدۆلۆژیایەکی زانستیدا دروستکراون، ئەمە قۆناغی کۆتاییە چونکە ئەگەر تاقیکردنەوەکە بە باشی بنیات نراوە وەڵامێکی دروستمان دەبێت. بەکارهێنانی توخمە زانستییە بنەڕەتییەکان دڵنیا دەکاتەوە لەوەی کە زانیاری بەکارهێنراو دەربارەی پرۆسەیەک لە تێبینییە سەرەتاییەکانی دیاردەکان دەردەکەوێت، ئەگەر پێشبینییەکە بسەلمێنرێت یان نا تاقیکردنەوەی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەم پرۆسەیە، بە پاڵاوتنی گریمانە سەرەتاییەکە یان بە دروستکردنی پێشبینی وردتر.
جیاوازییەکان
چەندین جیاوازی هەیە لەسەر ئەم توخمانە کە مەودایەکی فراوان لە زانست دەگرێتەوە، لەگەڵ ئەم پێکهاتە توندڕەوە کە بە شێوەیەکی بەهێزتر لەلایەن ژیان و زانستە سروشتییەکانەوە پابەند دەبێت. زانستە کۆمەڵایەتییەکان لەوانەیە زیاتر جەخت لەسەر قۆناغی چاودێریکردن و پێشبینیکردن بکەنەوە، لە کاتێکدا فیزیکزانان لەوانەیە تێبینی بکەن و پێشبینی بکەن بەبێ بەڵگەی تاقیکردنەوەیی پشت بە بیرکاری ببەستن بۆ دابینکردنی وەڵام. لەگەڵ ئەوەشدا هەموو زانست پشت بەو هاوکێشە بنەڕەتییە دەبەستێت بۆ ئەوەی بیردۆز و گریمانە کە وەک بەڵگەی کۆتایی قبوڵ بکرێن.
ڕێگای زانستی چییە؟
لە سەدەی حەڤدەهەمەوە، میتۆدی زانستی ستانداردی زێڕین بووە بۆ لێکۆڵینەوە لە جیهانی سروشتی. ئەمە ئەو شێوەیەیە کە زاناکان بە ڕاستی دەگەنە زانیاری نوێ و زانیاری پێشوویان نوێ دەکەنەوە، پێکدێت لە چاودێریکردنی سیستەماتیکی، پێوانەکردن، تاقیکردنەوە، و داڕشتنی پرسیار یان گریمانەکان.
ئەزموون بەرانبەر ژیری
نموونەیەک لەسەر ئەم چەمکە ئەوەیە کە ڤۆن دەزانیت ئاسمان شینە؟ چونکە دەتوانیت بیبینیت. چاودێریکردن سروشتیترین ڕێگای مرۆڤایەتییە بۆ کۆکردنەوەی داتا دەربارەی جیهان و ئێمە ئەمە لە ڕێگەی ئەزموونی هەستییەوە دەکەین بۆ نموونە بینین. چاودێریکردنی ئەزموونی بناغەی هەر تاقیکردنەوەیەکە، بۆیە بەشێکی گرنگی میتۆدی زانستی پێکدەهێنێت. ئەوەی کە بەڵگەی ئەزموونی پێناسە دەکات ئەوەیە کە داتای بابەتی چاودێریکراو بەکاردەهێنێت، بە پێچەوانەی بۆچوون یان چیرۆکێک بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارێکی توێژینەوە بە کورتی. بەڵگەی ئەزموونی هەمیشە وەک یەکە بێ گوێدانە ئەوەی چاودێرەکە کێیە، بۆ نموونە هەموو کەسێک دەتوانێت سەیری پێوەری گەرمی بکات و تێبینی ئەوە بکات کە ١٠ پلەی سیلیزی دەخوێنێتەوە، بەڵام زۆرێک لە چاودێرە جیاوازەکان لەوانەیە لە ژوورێکدا ڕابوەستن و بڵێن کە "زۆر ساردە" یان "تەنها کەمێک ساردە." یەکەمیان تێڕوانینێکی ئەزموونییە، دوایینیان تەنها بۆچوونە.
زانست بە شێوەیەکی زۆر پشت دەبەستێت بە چاودێریکردن و پێوانەکردن و زۆربەی توێژینەوەکان جۆرێک لە تاقیکردنەوەی کرداری لەخۆ دەگرێت. ئەمە دەکرێت هەر شتێک بێت لە پێوانەکردنی دۆپلەر شیفتی گەلەستێرەیەکی دوور بۆ دابەشکردنی پرسیار لە ناوەندی بازاڕکردن و چاودێریکردنی ئەو جۆرە وەڵامانەی کە دەستت دەکەوێت، ئەو جۆرە زانیارییەی کە بەو شێوەیە دەگەیتە ئەم ڕێگایە پێی دەڵێت دواوە، واتە دوای ئەزموون بەدەست دێت، بە پێچەوانەوە جۆرێکی جیاوازی زانین بریتییە لە پێشتر، واتە پێش دێت، یان سەربەخۆیە لە هەر تێبینییەک. ئەم جۆرە زانیارییانە لە بنەما سەرەتاییەکانەوە گەشەیان پێدراوە، هەرچەندە ئەم ڕێگایە بۆ بەدەستهێنانی زانیاری بێ نرخە، بەڵام لێکۆڵینەوەی ئەزموونی و توندی میتۆدی زانستییە کە زۆرترین چاوەڕوانکراوە لە توێژینەوەی زانستی ڕاستەقینەدا.
هاندان بەرانبەر گشتگیرکردن
زانست کۆتایی نایەت دوای ئەوەی ئەنجامەکان بەدەستدەهێندرێن، کۆکردنەوە و شیکردنەوە و تێکەڵکردنی داتا بەشێکە لە پرۆسەکە. لۆژیکی پشت دیزاینکردنی توێژینەوە ئەو چوارچێوەیەیە کە ڕێگەمان پێدەدات واتای ئەو ئەنجامانە بدەین کە تێبینیمان کردووە. پێویستە زاناکان بە وردی سەرنج بدەن لەسەر هۆکارەکانی پشت میتۆدەکانیان ئەگەر بیانەوێت شیکردنەوەی مانادار بۆ ئەنجامەکان ئەنجام بدەن. دوو ڕێگای سەرەکی هەیە بۆ بیرکردنەوە:
١- کۆتایی هێنان بە ئەنجامێک کە لەسەر بنچینەی لۆژیکی دەرئەنجامەکەمان دەست کەوتبێت.
٢- تێبینی لەسەر بنچینەی هەر ئەنجامێک کە کۆتایی پێهاتووە، لەوانەیە ئەنجامەکە یان زیاتر یان کەمتر ئەگەری هەبێت، ئەمەش لەسەر بنەمای بەهێزی بەڵگەکانەوە دەبێت و هەمیشە دەتوانرێت بەڵگەی زیاتر کۆبکرێتەوە.
لە سەردەمی هاوچەرخدا لەبەر ئەوەی توێژینەوەی زانستی بەڵگەی ئەزموونی و میتۆدی زانستی پەسەند دەکات، هەروەها لایەنگری لێکدانەوەی هاندەریش دەکات. ئەمە بەو واتایە دێت کە هەر کاتێک لێکۆڵینەوە ئەنجام دەدرێت هەرگیز شتێک بە یەکجاری و بۆ هەمیشە نامێنێتەوە بەڵکو گۆڕانکاری تێدا دەکرێت یان دەگۆڕدرێت یان زیاتر پەرەی پێدەبرێت و بەڵگە زیاد دەکات بۆ پشتگیریکردنی مشتومڕێکی هاندەر. تا بەڵگەی دیاریکراومان بەهێزتر بێت، دەتوانین گشتگیرکردنی بەهێزتر بیکەین. ئەم پرۆسەیەی هاندان و گشتگیرکردن ڕێگە بە زاناکان دەدات پێشبینی بکەن دەربارەی ئەوەی چۆن بیردەکەنەوە کە دەبێت شتێک ڕەفتار بکات و تاقیکردنەوەیەک دیزاین بکات بۆ تاقیکردنەوەی.
زانست پشت دەبەستێت بە داتا
میتۆدی زانستی تێبینییەکەی بە شێوەیەکی فەرمی دەکات بە وەرگرتنی پێوانەکان، شیکردنەوەی ئەنجامەکان، پاشان ئەم دۆزینەوانە دەگەڕێنێتەوە بۆ بیردۆزەکانی ئەوەی ئێمە دەربارەی جیهان دەیزانین.
دوو جۆر داتا هەیە:
١-چەندایەتی
٢- کوالیتی
داتای چەندایەتی لایەنێک لە جیهانی ڕاستەقینە پێوانە دەکات بە زاراوەی چەندایەتی، واتە ژمارەکان. داتای جۆرایەتی چاودێری تایبەتمەندییەکانی دیاردە سروشتییەکان دەکات، وەک بۆچوون و پاڵنەرەکان، بۆ نموونە بۆچوونەکان دەربارەی جوانی ڕووخسارێکی دیاریکراوی مرۆڤ داتای جۆرایەتییە، لە کاتێکدا زانیاری دەربارەی دووری میلیمەتر لە نێوان تایبەتمەندییە جیاوازەکانی دەموچاو چەندایەتییە. پێوانە چەندایەتییەکان بە شێوەیەکی گشتی پەیوەستن بەو زانستانەی کە بە "ڕەق" ناسراون، وەک فیزیا، کیمیا و ئەستێرەناسی. دەتوانرێت لە ڕێگەی تاقیکردنەوە یان لە ڕێگەی چاودێریکردنەوە بەدەست بهێنرێت.
سیستەماتیکی و میتۆدی
زانایان لەبارەی چۆنیەتی نزیکبوونەوەیان لە ئەنجامەکان و بە شێوەیەکی سروشتی گومانیان هەیە، زیاتر لە تاقیکردنەوەیەکییان دەوێت بۆ گۆڕینی شێوازی بیرکردنەوەیان، هەرچەندە لە سەردێڕەکان ڕازی دەبن، و هەر ئەنجامێک پێویستە دووبارە تاقی بکرێتەوە و دووبارە بکرێتەوە تا ئەو کاتەی بەڵگەیەکی پتەو دروست دەبێت. ئەم پرۆسەیە دڵنیامان دەکاتەوە کە توێژەران هەڵە ناکەن یان بە مەبەست دەستکاری بەڵگەکان ناکەن. بە تێپەڕبوونی کات میتۆدی زانستی دەتوانێت باشتر بێت تەنانەت ئەو بیردۆزانەی کە پەسەندکراون، یان ببنە بیردۆزێکی تەواو نوێ. ئەمە پێی دەوترێت گۆڕانی پارادایم و بەشێکی تەواوی میتۆدی زانستییە. زۆربەی توێژینەوە پێشکەوتووەکان وەک ڕێژەیی ئاینشتاین یان بۆماوەیی مێندێل دەبنە هۆی گۆڕینی بیرکردنەوەی زانستی.
پوختە
میتۆدی زانستی بۆ ماوەی چەندین سەدە گەشەی کردووە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە زاناکان دۆزینەوەی واتادار ئەنجام دەدەن، کە لەسەر گریمانەی لۆژیکی دامەزراوە کە دەتوانرێت بە ئەزموونی و شێوازێکی ڕاست و دروست تاقی بکرێتەوە. پرۆسەی تەواو لە نێوان بوارە زانستییەکاندا جیاوازە، بەڵام هەموویان بەدوای بنەماکانی چاودێریکردن - پێشبینیکردن - تاقیکردنەوە - گشتگیرکردن دەکەون.
