پۆل پۆت و ڕژێمی خمێرە سوورەکان

پێشەکی

پۆل پۆت، ناوی ڕاستەقینەی سالۆت سار، یەکێک لە ناسراوترین و مەترسیدارترین دیکتاتۆرەکانی سەدەی بیستەمە. وەک ڕابەری بزووتنەوەی کۆمۆنیستی خمێرە سوورەکان لە کەمبۆدیا، پۆل پۆت لە نێوان ساڵانی ١٩٧٥ تا ١٩٧٩ دەسەڵاتی وڵاتەکەی بەدەستەوە گرت و ڕژێمێکی توندڕەوی دامەزراند کە بووە هۆی مردنی نزیکەی دوو ملیۆن کەس. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵدەدات ڕۆشنایی بخاتە سەر ژیان، بیروباوەڕ و کردەوەکانی پۆل پۆت، هەروەها کاریگەرییە قووڵەکانی لەسەر کەمبۆدیا و جیهان.

ژیانی سەرەتایی و پێگەیشتنی سیاسی پۆل پۆت

پۆل پۆت لە ساڵی ١٩٢٥ لە گوندێکی بچووک لە باشووری کەمبۆدیا لەدایک بوو. لە بنەماڵەیەکی مامناوەندی جووتیار بوو، بەڵام پەیوەندی دووری لەگەڵ بنەماڵەی پاشایەتی کەمبۆدیا هەبوو. لە تەمەنی گەنجیدا، بۆ خوێندن چووە پایتەخت، پنۆم پێن. لەوێ، کەوتە ژێر کاریگەری بیری کۆمۆنیستی.

لە ساڵی ١٩٤٩، بورسیەکی خوێندنی لە فەرەنسا وەرگرت. لە پاریس، پۆل پۆت زیاتر ڕۆچووە ناو بیری کۆمۆنیستی و پەیوەندی بە بزووتنەوە چەپڕەوەکانەوە کرد. لەو ماوەیەدا، کاریگەر بوو بە بیروباوەڕی مارکسیزم-لینینیزم و ماویزم. 

کاتێک لە ساڵی ١٩٥٣ گەڕایەوە کەمبۆدیا، پۆل پۆت دەستی کرد بە چالاکی سیاسی نهێنی. لە ساڵی ١٩٦٠، بوو بە ئەندامی سەرکردایەتی پارتی کۆمۆنیستی کەمبۆدیا. لەو کاتەوە، ڕۆڵی گرنگی لە ڕێکخستنی بزووتنەوەی چەکداری دژ بە حکومەتی کەمبۆدیا گێڕا.

گەیشتنە دەسەڵات و دامەزراندنی ڕژێمی خمێرە سوورەکان

لە ١٧ی نیسانی ١٩٧٥، هێزەکانی خمێرە سوور بە سەرکردایەتی پۆل پۆت، پایتەختی کەمبۆدیا، پنۆم پێنیان داگیر کرد. ئەمە کۆتایی بە شەڕی ناوخۆی پێنج ساڵەی کەمبۆدیا هێنا و دەستپێکی دەسەڵاتی ڕەسمی پۆل پۆت بوو.

لەگەڵ گەیشتنە دەسەڵات، پۆل پۆت و خمێرە سوورەکان دەستیان کرد بە جێبەجێکردنی پڕۆژەیەکی ڕادیکاڵ بۆ گۆڕینی کۆمەڵگای کەمبۆدیا. ناوی وڵاتیان گۆڕی بۆ "کەمپووچیای دیموکراتی" و هەوڵیان دا کۆمەڵگایەکی کۆمۆنیستی بێ چین دروست بکەن.

ئایدیۆلۆژیا و سیاسەتەکانی ڕژێم

ئایدیۆلۆژیای پۆل پۆت تێکەڵەیەک بوو لە کۆمۆنیزمی ڕادیکاڵ، ناسیۆنالیزمی توندڕەو و دژایەتی کردنی شارستانیەت. گرنگترین بنەماکانی ئەم ئایدیۆلۆژیایە بریتی بوون لە:

- پشت بەستن بە کشتوکاڵ و ڕەتکردنەوەی پیشەسازی و تەکنەلۆژیا.
- دژایەتی کردنی هەموو شێوازەکانی ڕۆشنبیری و زانست.
- دروستکردنی کۆمەڵگایەکی یەکسان لە ڕووی ئابوورییەوە.
- پاکتاوکردنی هەموو کاریگەرییەکی بیانی لە کولتوور و کۆمەڵگای کەمبۆدیا.

بۆ جێبەجێکردنی ئەم ئایدیۆلۆژیایە، ڕژێمی پۆل پۆت کۆمەڵێک سیاسەتی توندڕەوی گرتەبەر:

- چۆڵکردنی شارەکان و ناردنی دانیشتوانیان بۆ کێڵگەکان.
- هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی دراو و قەدەغەکردنی بازرگانی تایبەت.
- داخستنی قوتابخانە، پەرستگا و نەخۆشخانەکان.
- قەدەغەکردنی هەموو ئایین و نەریتە کولتوورییەکان.
- دەستگیرکردن و کوشتنی ڕۆشنبیران، پسپۆڕان و هەر کەسێک کە بە دوژمنی شۆڕش دادەنرا.

کێڵگەکانی کوشتار و جینۆسایدی کەمبۆدیا

یەکێک لە تاریکترین لایەنەکانی دەسەڵاتی پۆل پۆت، دامەزراندنی "کێڵگەکانی کوشتار" بوو. ئەمانە کەمپی کاری زۆرەملێ بوون کە تێیاندا ملیۆنان کەمبۆدی ناچار کران لە ژێر هەلومەرجێکی زۆر سەخت و نامرۆڤانەدا کار بکەن. زۆربەی ئەو کەسانەی لەم کێڵگانەدا کاریان دەکرد، بەهۆی برسێتی، نەخۆشی و ئەشکەنجەوە گیانیان لەدەستدا.

هاوکات، ڕژێم سیستەمێکی بەرفراوانی زیندان و ناوەندی ئەشکەنجەی دامەزراند. ناسراوترینیان زیندانی تووڵ سلەنگ (S-21) بوو لە پنۆم پێن، کە تێیدا دەیان هەزار کەس ئەشکەنجە دران و کوژران.

لە ئەنجامی ئەم سیاسەتانەدا، نزیکەی ١.٥ تا ٢ ملیۆن کەس (نزیکەی ٢٥٪ی دانیشتوانی کەمبۆدیا) گیانیان لەدەستدا. ئەم ڕووداوە بە "جینۆسایدی کەمبۆدیا" ناسراوە و یەکێکە لە گەورەترین تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی لە مێژووی هاوچەرخدا.

کاریگەرییەکانی ڕژێم لەسەر کۆمەڵگا و کولتووری کەمبۆدیا

دەسەڵاتی پۆل پۆت کاریگەری قووڵ و درێژخایەنی لەسەر کۆمەڵگا و کولتووری کەمبۆدیا هەبوو:

- لەناوبردنی زۆربەی ڕۆشنبیران و کەسانی خوێندەوار، کە بووە هۆی دواکەوتنی گەشەی فکری و زانستی وڵات.
- تێکدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و متمانەی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا.
- لەناوبردنی زۆرێک لە شوێنەوارە مێژوویی و کولتوورییەکان.
- کاریگەری دەروونی قووڵ لەسەر بەرزیندووماوەکان و نەوەکانی دواتر.

ڕووخانی ڕژێم و دوا ساڵەکانی پۆل پۆت

لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٩٧٩، هێزەکانی ڤێتنام بە هاوکاری هێزە دژبەرەکانی خمێرە سوور، هێرشیان کردە سەر کەمبۆدیا و ڕژێمی پۆل پۆتیان ڕووخاند. پۆل پۆت و هێزەکانی ناچار بوون پاشەکشە بکەن بۆ ناوچە سنوورییەکانی تایلاند.

لە ساڵانی دواتردا، پۆل پۆت و خمێرە سوورەکان درێژەیان بە خەباتی چەکداری دا دژ بە حکومەتی نوێی کەمبۆدیا. بەڵام بەرەبەرە هێز و کاریگەرییان کەم بووەوە. لە ساڵی ١٩٩٧، پۆل پۆت لەلایەن هاوڕێکانی خۆیەوە دادگایی کرا و لە ماڵەکەی خۆی دەستبەسەر کرا.

لە ١٥ی نیسانی ١٩٩٨، پۆل پۆت لە تەمەنی ٧٢ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد. تا ئێستاش هۆکاری ڕاستەقینەی مردنەکەی ناڕوونە و گومان لەوە دەکرێت کە خۆی ژەهری خواردبێت.

میراتی پۆل پۆت و کاریگەرییەکانی لەسەر کەمبۆدیای هاوچەرخ

میراتی پۆل پۆت و ڕژێمی خمێرە سوورەکان هێشتا کاریگەری قووڵی لەسەر کەمبۆدیای هاوچەرخ هەیە:

- ئابووری: کەمبۆدیا هێشتا لە هەوڵی بوژاندنەوەی ئابووری و ژێرخانی وڵاتدایە کە لە سەردەمی خمێرە سوورەکاندا تێکدرا.

- کۆمەڵایەتی: زۆربەی خێزانەکان لە کەمبۆدیا کەسێک یان زیاتریان لە سەردەمی پۆل پۆتدا لەدەست داوە. ئەمە کاریگەری قووڵی لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و دەروونی کۆمەڵگا هەیە.

- پەروەردە: بەهۆی لەناوبردنی زۆربەی ڕۆشنبیران و مامۆستایان، سیستەمی پەروەردەی کەمبۆدیا هێشتا لە هەوڵی گەڕانەوە بۆ دۆخی پێش خمێرە سوورەکاندایە.

- سیاسی: ترسی گەڕانەوەی خمێرە سوورەکان بۆ دەسەڵات، کاریگەری لەسەر ژیانی سیاسی کەمبۆدیا هەیە و بەشێک لە پاساوەکانی حکومەت بۆ سنووردارکردنی ئازادییە سیاسییەکانە.

- یاسایی: دادگاییکردنی سەرکردەکانی خمێرە سوور لە دادگای تایبەت بە پشتیوانی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەشێکی گرنگە لە هەوڵەکانی کەمبۆدیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ڕابردووی.

ڕەخنە و لێکدانەوەکان لەسەر ڕژێمی خمێرە سوورەکان

لێکۆڵەران و مێژوونووسان چەندین ڕوانگە و لێکدانەوەیان لەسەر ڕژێمی پۆل پۆت و خمێرە سوورەکان هەیە:

- هەندێک پێیان وایە کە ئایدیۆلۆژیای توندڕەوی کۆمۆنیستی سەرچاوەی سەرەکی کارەساتەکانی کەمبۆدیا بوو.

- هەندێکی تر جەخت لەسەر کاریگەری شەڕی ڤێتنام و بۆردومانەکانی ئەمریکا لەسەر کەمبۆدیا دەکەنەوە، کە بووە هۆی بەهێزبوونی خمێرە سوورەکان.

- گروپێکی تر لە توێژەران پێیان وایە کە کەسایەتی تایبەتی پۆل پۆت و ڕابردووی کۆلۆنیالی کەمبۆدیا ڕۆڵی گرنگیان هەبوو لە شێواندنی ئایدیۆلۆژیای ڕژێم.

- هەندێک لێکۆڵینەوە جەخت لەسەر ڕۆڵی چین لە پشتیوانیکردنی خمێرە سوورەکان دەکەنەوە.