ئیسپانیا لە جەنگی جیهانی دووەم

پێشەکی

جەنگی جیهانی دووەم (١٩٣٩-١٩٤٥) یەکێک بوو لە گەورەترین و خوێناویترین ململانێکانی مێژووی مرۆڤایەتی. لەم جەنگەدا، زۆربەی وڵاتانی جیهان بەشداریان کرد، بەڵام هەندێک وڵات هەوڵیان دا بێلایەن بمێننەوە. ئیسپانیا یەکێک بوو لەو وڵاتانەی کە فەرمی بەشداری جەنگەکەی نەکرد، بەڵام ئەمە بەو مانایە نەبوو کە لە کاریگەرییەکانی بەدوور بووبێت. لەم ڕاپۆرتەدا، تیشک دەخەینە سەر ڕۆڵ و بارودۆخی ئیسپانیا لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەم و ئەو گۆڕانکاریانەی بەسەر هەڵوێست و پێگەی ئەم وڵاتەدا هاتن.

هەڵوێستی سەرەتایی ئیسپانیا

کاتێک جەنگی جیهانی دووەم لە ساڵی ١٩٣٩ دەستی پێکرد، ئیسپانیا تازە لە جەنگێکی ناوخۆیی خوێناوی (١٩٣٦-١٩٣٩) دەرچووبوو. فرانسیسکۆ فرانکۆ، ڕابەری فاشیستی ئیسپانیا، دەسەڵاتی گرتبووە دەست و وڵاتەکەی لە ڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە لە دۆخێکی ناهەموار دابوو. لەبەر ئەمە، فرانکۆ بڕیاری دا کە ئیسپانیا بێلایەنی خۆی ڕابگەیەنێت. ئەم هەڵوێستە لە سەرەتادا لەلایەن زۆربەی لایەنەکانی جەنگەوە پەسەند کرا، چونکە هیچ لایەنێک نەیدەویست ئیسپانیا بچێتە لای بەرەکەی تر.

گۆڕانکاری لە سیاسەتی بێلایەنی

هەرچەندە ئیسپانیا فەرمی بێلایەنی خۆی ڕاگەیاندبوو، بەڵام لە ڕاستیدا هەڵوێستی ئەم وڵاتە لە ماوەی جەنگدا چەندین جار گۆڕانکاری بەسەردا هات. لە سەرەتادا، فرانکۆ لایەنگری دەوڵەتانی میحوەر (ئەڵمانیا و ئیتاڵیا) بوو، بەتایبەتی لەبەر ئەو یارمەتییەی کە لە ماوەی جەنگی ناوخۆی ئیسپانیادا پێشکەشیان کردبوو. لە ساڵی ١٩٤٠دا، کاتێک وادیار بوو کە دەوڵەتانی میحوەر سەردەکەون، ئیسپانیا هەڵوێستی خۆی لە "بێلایەن"ەوە گۆڕی بۆ "نا-شەڕکەر". ئەم گۆڕانکارییە ڕێگەی بە ئیسپانیا دا کە زیاتر هاوکاری دەوڵەتانی میحوەر بکات بەبێ ئەوەی ڕاستەوخۆ بچێتە ناو جەنگەوە. بەڵام کاتێک لە ساڵی ١٩٤٣دا بەرەی هاوپەیمانان دەستیان کرد بە سەرکەوتن، فرانکۆ دووبارە هەڵوێستی وڵاتەکەی گۆڕی و گەڕایەوە بۆ بێلایەنی تەواو.

پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی میحوەر

سەرەڕای ڕاگەیاندنی بێلایەنی، ئیسپانیا پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ دەوڵەتانی میحوەر، بەتایبەتی ئەڵمانیای نازی و ئیتاڵیای فاشیست، هەبوو. فرانکۆ چەندین جار لەگەڵ هیتلەر و مۆسۆلینی کۆبووەوە و ڕێککەوتنی بازرگانی لەگەڵیاندا واژۆ کرد. هەروەها، ئیسپانیا ڕێگەی بە کەشتییە ژێردەریاییەکانی ئەڵمانیا دا کە لە بەندەرەکانیدا پشوو بدەن و سووتەمەنی وەربگرن. لەگەڵ ئەوەشدا، فرانکۆ زۆر بە وریاییەوە مامەڵەی دەکرد و نەیدەویست ڕاستەوخۆ بچێتە ناو جەنگەوە، بۆیە داواکارییەکانی هیتلەری بۆ ناردنی هێزی سەربازی ڕەتکردەوە.

کاریگەرییە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان

هەرچەندە ئیسپانیا بەشداری ڕاستەوخۆی لە جەنگدا نەکرد، بەڵام کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگی بەتەواوی هەست پێکرد. وڵاتەکە کە پێشتر بەهۆی جەنگی ناوخۆوە لاواز ببوو، ڕووبەڕووی قەیرانی ئابووری، کەمی خۆراک و سووتەمەنی بووەوە. بێکاری و هەڵاوسان بەرز بوونەوە و ژیانی ڕۆژانەی خەڵک زۆر سەخت بوو. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێک کەرتی پیشەسازی، وەک کانزاکان، سوودیان لە جەنگ وەرگرت و گەشەیان کرد. لە ڕووی کۆمەڵایەتیشەوە، جەنگ بووە هۆی دروستبوونی ناسەقامگیری و ترس لە نێو خەڵکدا، بەتایبەتی کاتێک جەنگ نزیک سنوورەکانی ئیسپانیا گەیشت.

ڕۆڵ لە یارمەتیدانی پەنابەران و ڕزگارکردنی جوولەکەکان

یەکێک لە لایەنە ئەرێنییەکانی ڕۆڵی ئیسپانیا لە ماوەی جەنگدا، یارمەتیدانی پەنابەران و بەتایبەتی ڕزگارکردنی ژمارەیەکی بەرچاو لە جوولەکەکان بوو. دیپلۆماتە ئیسپانییەکان لە چەندین وڵاتی ئەوروپی، بەتایبەتی لە هەنگاریا و فەڕەنسا، ڕۆڵێکی گرنگیان گێڕا لە دەرکردنی ڤیزا و بەڵگەنامەی پاراستن بۆ هەزاران جوولەکە. ئەمەش بووە هۆی ڕزگارکردنی ژیانی دەیان هەزار کەس لە جینۆسایدی هۆلۆکۆست. هەروەها، ئیسپانیا بووە پردێک بۆ گەیاندنی پەنابەران لە ئەوروپاوە بۆ وڵاتانی ئەمریکای لاتین.

گۆڕانکاری لە پێگەی نێودەوڵەتی

دوای کۆتایی جەنگی جیهانی دووەم، پێگەی نێودەوڵەتی ئیسپانیا بە شێوەیەکی بەرچاو گۆڕانکاری بەسەردا هات. لەلایەکەوە، ئیسپانیا لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە نوێیەکان، وەک نەتەوە یەکگرتووەکان، دوور خرایەوە بەهۆی پەیوەندی پێشووی لەگەڵ دەوڵەتانی میحوەر و سروشتی دیکتاتۆری ڕژێمەکەی. لەلایەکی ترەوە، لە سەرەتای جەنگی ساردا، وڵاتانی ڕۆژئاوا بە سەرکردایەتی ئەمریکا دەستیان کرد بە نزیکبوونەوە لە ئیسپانیا وەک هاوپەیمانێکی گرنگ دژی کۆمۆنیزم. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە ئیسپانیا بەرەبەرە بگەڕێتەوە ناو کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەرچەندە ئەم پرۆسەیە چەندین ساڵی خایاند.

دەرەنجام

ڕۆڵ و بارودۆخی ئیسپانیا لە جەنگی جیهانی دووەمدا ئاڵۆز و پڕ لە دژبەیەکی بوو. لەلایەکەوە، وڵاتەکە توانی خۆی لە کاولکارییە ڕاستەوخۆکانی جەنگ بپارێزێت، بەڵام لەلایەکی ترەوە، کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگی بەتەواوی هەست پێکرد. هەڵوێستی فرانکۆ، کە بە وریایی و پراگماتیزمەوە مامەڵەی لەگەڵ هەردوو لایەنی جەنگ دەکرد، ئیسپانیای لە کارەساتی گەورەتر پاراست، بەڵام لە هەمان کاتدا بووە هۆی ئەوەی کە وڵاتەکە دوای جەنگ ڕووبەڕووی گۆشەگیری نێودەوڵەتی ببێتەوە.