ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا یەکێک بوو لە خوێناویترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە لە نێوان ساڵانی ١٩٣٦ تا ١٩٣٩ ڕوویدا و بووە هۆی دابەشبوونی وڵاتی ئیسپانیا بۆ دوو بەرەی دژ بە یەک. لە لایەکەوە کۆماریخوازەکان و لە لایەکی ترەوە ناسیۆنالیستەکان. ئەم جەنگە نەک تەنها کاریگەری لەسەر ئیسپانیا بەڵکو لەسەر تەواوی ئەوروپا و جیهان هەبوو.
هۆکارەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا بەرهەمی کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆزی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری بوو کە بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ناو کۆمەڵگای ئیسپانیادا کەڵەکە ببوون. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، ئیسپانیا لەگەڵ کۆمەڵێک کێشەی قووڵی ناوخۆیی بەرەوڕوو ببووەوە. لە لایەکەوە، سیستەمی پاشایەتی و چینی ئەرستۆکراتی دەسەڵاتیان بەسەر زۆربەی سامان و زەوی و زاری وڵاتدا هەبوو، لە کاتێکدا بەشێکی زۆری خەڵک لە هەژاری و نەداریدا دەژیان. لە لایەکی ترەوە، کڵێسای کاسۆلیک ڕۆڵێکی گەورەی لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی وڵاتدا هەبوو کە ئەمەش بووە هۆی ناڕەزایەتی لای چینی ڕۆشنبیر و چەپەکان.
هەروەها، کێشەی نەتەوەیی و خۆبەڕێوەبەری هەرێمەکان، بە تایبەتی لە کەتەلۆنیا و باسک، بووە هۆی دروستبوونی گرژی لە نێوان حکومەتی ناوەندی و ئەم هەرێمانەدا. لە ساڵی ١٩٣١دا، دوای ڕووخانی سیستەمی پاشایەتی و دامەزراندنی کۆماری دووەمی ئیسپانیا، هەوڵدرا چاکسازی لە بوارە جیاوازەکاندا بکرێت. بەڵام ئەم هەوڵانە نەیانتوانی کۆتایی بە ناکۆکییە قووڵەکان بهێنن و تەنانەت لە هەندێک حاڵەتدا بوونە هۆی زیاتر بوونی گرژییەکان.
لە ساڵی ١٩٣٦دا، کاتێک بەرەی چەپ لە هەڵبژاردنەکاندا سەرکەوتنی بەدەستهێنا، ترس و نیگەرانی لای هێزە ڕاستڕەوەکان زیاتر بوو. ئەوان پێیان وابوو کە ئیسپانیا بەرەو سۆشیالیزم و کۆمۆنیزم دەڕوات، بۆیە بڕیاریاندا لە ڕێگەی سەربازییەوە دەسەڵات بگرنە دەست. ئەم هەوڵەی کودەتا بووە دەستپێکی جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا.
دەستپێکی جەنگ
لە ١٧ی تەمموزی ١٩٣٦دا، بەشێک لە سوپای ئیسپانیا لە مەغریب دەستیان بە یاخیبوون کرد. ئەم یاخیبوونە بە خێرایی بڵاوبووەوە و گەیشتە ناوچە جیاوازەکانی ئیسپانیا. لە سەرەتادا، یاخیبووەکان کە خۆیان بە ناسیۆنالیست ناودەبرد، توانیان کۆنترۆڵی بەشێکی گەورەی باکوور و ڕۆژئاوای وڵات بگرنە دەست. بەڵام لە شارە گەورەکانی وەک مەدرید، بەرشەلۆنە و ڤالێنسیا، حکومەتی کۆماری توانی کۆنترۆڵی خۆی بپارێزێت.
بەم شێوەیە، ئیسپانیا بە خێرایی بووە دوو بەش: ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ناسیۆنالیستەکان و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی کۆماریخوازەکان. هەردوو لا دەستیان کرد بە کۆکردنەوەی هێز و پشتیوانی. لە لایەکەوە، ناسیۆنالیستەکان پشتیوانی سوپا، کڵێسای کاسۆلیک و چینی دەوڵەمەندیان بەدەستهێنا. لە لایەکی ترەوە، کۆماریخوازەکان پشتیوانی کرێکاران، جوتیاران و ڕۆشنبیرانیان هەبوو.
لایەنە سەرەکییەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا تەنها جەنگێکی ناوخۆیی نەبوو، بەڵکو بووە مەیدانی ململانێی ئایدۆلۆژیا جیاوازەکان. لە لایەکەوە، ناسیۆنالیستەکان کە بە سەرکردایەتی ژەنەراڵ فرانسیسکۆ فرانکۆ بوون، خۆیان وەک پارێزەری نەریتە کۆنەکان، کڵێسا و یەکپارچەیی نیشتمانی دەبینی. ئەوان دژی هەر جۆرە چاکسازییەکی ڕادیکاڵ بوون و پێیان وابوو کە سیستەمی کۆماری مەترسییە بۆ سەر بەها نەتەوەییەکانی ئیسپانیا.
لە لایەکی ترەوە، کۆماریخوازەکان گروپێکی فرەچەشن بوون کە لە لیبراڵ، سۆشیالیست، کۆمۆنیست و ئەنارشیستەکان پێکهاتبوون. ئەوان خوازیاری چاکسازی بنەڕەتی لە سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئیسپانیادا بوون. ئامانجیان دابەشکردنی زەوی و زار، کەمکردنەوەی دەسەڵاتی کڵێسا و باشترکردنی ژیانی چینی کرێکار و جوتیار بوو.
ئەم جیاوازییە قووڵە ئایدۆلۆژییە بووە هۆی ئەوەی کە جەنگەکە زۆر دڕندانە و بێبەزەییانە بێت. هەردوو لا تاوانی جەنگیان ئەنجامدا و ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیانی مەدەنی بوونە قوربانی.
ڕۆڵی هێزە دەرەکییەکان
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا بە خێرایی بووە جەنگێکی نێودەوڵەتی. وڵاتانی فاشیستی ئیتالیا و ئەڵمانیای نازی پشتیوانی ناسیۆنالیستەکانیان کرد. ئەوان چەک و تەقەمەنی و هێزی سەربازییان بۆ ناردن. بە تایبەتی، هێزی ئاسمانی ئەڵمانیا ڕۆڵێکی گرنگی لە شەڕەکاندا هەبوو.
لە بەرامبەردا، یەکێتی سۆڤیەت پشتیوانی کۆماریخوازەکانی کرد و چەک و ڕاوێژکاری سەربازی بۆ ناردن. هەروەها، ژمارەیەکی زۆر خۆبەخشی نێودەوڵەتی لە وڵاتانی جیاوازەوە هاتن بۆ بەرگری لە کۆماری ئیسپانیا. ئەم خۆبەخشانە کە بە "لیوا نێودەوڵەتییەکان" ناسرابوون، ڕۆڵێکی گرنگیان لە شەڕەکاندا هەبوو.
بەڵام زلهێزەکانی ئەوروپا وەک بەریتانیا و فەرەنسا، سیاسەتی "دەستتێوەرنەدان"یان گرتەبەر و ڕێگەیان لە ناردنی چەک بۆ هەردوو لا گرت. ئەم هەڵوێستە لە ڕاستیدا بە قازانجی ناسیۆنالیستەکان شکایەوە، چونکە ئەوان بەردەوام یارمەتی لە ئیتالیا و ئەڵمانیاوە وەردەگرت.
گرنگترین ڕووداوەکانی جەنگ
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا پڕ بوو لە ڕووداوی گرنگ و شەڕی خوێناوی. یەکێک لە گرنگترین ڕووداوەکان شەڕی مەدرید بوو کە لە پایزی ١٩٣٦دا دەستی پێکرد. ناسیۆنالیستەکان هەوڵیاندا پایتەختی وڵات داگیر بکەن، بەڵام بەرگری قارەمانانەی کۆماریخوازەکان و هاوکاری لیوا نێودەوڵەتییەکان بووە هۆی شکستی ئەم هێرشە.
ڕووداوێکی تری گرنگ بۆردومانی شاری گێرنیکا لە باسک بوو کە لە ٢٦ی نیسانی ١٩٣٧دا ڕوویدا. فڕۆکەکانی ئەڵمانیا و ئیتالیا ئەم شارەیان بۆردومان کرد و بوونە هۆی کوژرانی سەدان هاوڵاتی سڤیل. ئەم ڕووداوە بووە هێمایەکی نێودەوڵەتی بۆ دڕندەیی جەنگ و وێرانکارییەکانی.
شەڕی ئێبرۆ لە ساڵی ١٩٣٨ یەکێکی تر بوو لە گەورەترین و خوێناویترین شەڕەکانی ئەم جەنگە. کۆماریخوازەکان هەوڵیاندا هێرشێکی گەورە ئەنجام بدەن بۆ ئەوەی ڕێگە لە پێشڕەوی ناسیۆنالیستەکان بگرن، بەڵام سەرەنجام شکستیان هێنا. ئەم شکستە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ورەی کۆماریخوازەکان هەبوو و بووە خاڵی وەرچەرخان لە جەنگەکەدا.
لە کۆتاییدا، لە مانگی کانوونی دووەمی ١٩٣٩دا، ناسیۆنالیستەکان توانیان کەتەلۆنیا داگیر بکەن کە یەکێک بوو لە گرنگترین پێگەکانی کۆماریخوازەکان. دوای ئەمە، شکستی کۆماریخوازەکان حەتمی بوو.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر کۆمەڵگای ئیسپانیا
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر کۆمەڵگای ئیسپانیا بەجێهێشت. لە ڕووی مرۆییەوە، نزیکەی نیو ملیۆن کەس گیانیان لەدەستدا، هەندێک لە شەڕدا و هەندێکی تر لە ئەنجامی کوشتنی بەکۆمەڵ و تۆڵەسەندنەوە. سەدان هەزار کەسی تر بریندار بوون یان پەککەوتە بوون.
لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، جەنگەکە بووە هۆی دابەشبوونێکی قووڵ لە نێوان خەڵکدا. خێزانەکان لەبەر جیاوازی سیاسی لێک دابڕان و متمانە لە نێوان تاکەکانی کۆمەڵگادا لەناوچوو. ئەم دابەشبوونە بۆ چەندین دەیە دوای جەنگیش بەردەوام بوو.
لە ڕووی ئابوورییەوە، ژێرخانی وڵات بە تەواوی وێران بوو. کارگە و پردەکان ڕووخێنران، سیستەمی گواستنەوە تێکچوو و بەرهەمهێنانی کشتوکاڵی بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بووەوە. ئەمەش بووە هۆی برسێتی و هەژاری بۆ ماوەیەکی درێژ دوای جەنگ.
لە ڕووی کولتورییەوە، جەنگەکە بووە هۆی لەناوچوونی بەشێکی زۆر لە میراتی کولتوری ئیسپانیا. کتێبخانەکان سووتێنران، مۆزەخانەکان تاڵان کران و زۆرێک لە ڕۆشنبیران و هونەرمەندان ناچار بوون وڵات بەجێبهێڵن.
کۆتایی جەنگ و دەرەنجامەکانی
لە ١ی نیسانی ١٩٣٩دا، ژەنەراڵ فرانکۆ ڕایگەیاند کە جەنگ کۆتایی هاتووە و ناسیۆنالیستەکان سەرکەوتوون. بەم شێوەیە، کۆماری ئیسپانیا کۆتایی پێهات و دیکتاتۆریەتی فرانکۆ دەستی پێکرد کە تا مردنی لە ساڵی ١٩٧٥ بەردەوام بوو.
دوای کۆتایی جەنگ، سەدان هەزار کەس لە کۆماریخوازەکان ناچار بوون وڵات بەجێبهێڵن و پەنا بۆ وڵاتانی تر، بە تایبەتی فەرەنسا و مەکسیک، ببەن. ئەوانەی کە لە وڵات مانەوە ڕووبەڕووی سەرکوت و چەوسانەوە بوونەوە. زۆرێکیان خرانە زیندان یان لە سێدارە دران.
ڕژێمی فرانکۆ هەوڵیدا هەموو نیشانەکانی کۆماری ئیسپانیا بسڕێتەوە. زمان و کولتوری هەرێمەکانی وەک کەتەلۆنیا و باسک قەدەغە کران و سیاسەتی بە ئیسپانیاییکردن پەیڕەو کرا. کڵێسای کاسۆلیک جارێکی تر بووە هێزێکی گرنگ لە وڵاتدا و سیستەمی پەروەردە و یاساکان بەپێی بنەما کۆنەپارێزەکان گۆڕدران.
ئەنجامگیری
جەنگی ناوخۆی ئیسپانیا یەکێک بوو لە تراژیدیاترین ڕووداوەکانی سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە نەک تەنها ژیانی ملیۆنان کەسی لەناوبرد، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ئایندەی ئیسپانیا و تەنانەت ئەوروپا بەجێهێشت. لە ڕاستیدا، دەکرێت ئەم جەنگە وەک پێشەکییەک بۆ جەنگی دووەمی جیهانی سەیر بکرێت، چونکە هەمان ئایدۆلۆژیا و هێزە سیاسییانەی کە لە ئیسپانیا بەریەک کەوتن، دواتر لە شانۆی گەورەتری جەنگی جیهانیدا بەریەک کەوتنەوە.
سەرەڕای تێپەڕبوونی زیاتر لە هەشتا ساڵ بەسەر کۆتاییهاتنی جەنگی ناوخۆی ئیسپانیادا، کاریگەرییەکانی ئەم جەنگە هێشتا لە کۆمەڵگای ئیسپانیادا هەست پێدەکرێت. تەنانەت ئەمڕۆش، مشتومڕ لەسەر چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ میراتی ئەم جەنگە و چۆنیەتی بیرهێنانەوەی قوربانییەکانی بەردەوامە.
