ناوه‌ڕۆك
پێشەکی و پاشخانی مێژوویی جەنگی ناوخۆ
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا یەکێک بوو لە درێژترین و خوێناویترین جەنگە ناوخۆییەکانی سەدەی بیستەم. ئەم جەنگە نزیکەی شەش دەیە بەردەوام بوو و کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگای کۆڵۆمبیا بەجێهێشت. بۆ تێگەیشتن لە جەنگەکە، پێویستە سەرەتا نیگایەک بخەینە سەر پاشخانی مێژوویی کۆڵۆمبیا.
کۆڵۆمبیا لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا وڵاتێکی کشتوکاڵی بوو کە زۆربەی دانیشتووانەکەی لە گوندەکاندا دەژیان. لەو کاتەدا، نادادپەروەری کۆمەڵایەتی و نایەکسانی ئابووری بە شێوەیەکی بەرچاو لە وڵاتەکەدا بوونی هەبوو. زۆربەی زەوییە کشتوکاڵییەکان لە دەستی چەند خێزانێکی دەوڵەمەنددا بوون، لە کاتێکدا زۆرینەی جووتیاران بێ زەوی بوون. ئەم دۆخە نایەکسانە بووە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی لە نێو چینی هەژار و کرێکاراندا.
سەرەتای جەنگەکە و هۆکارەکانی
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا بە شێوەیەکی فەرمی لە ساڵی ١٩٦٤ دەستی پێکرد، بەڵام ڕەگەکانی بۆ دەیەی پێشتر دەگەڕێتەوە. لە ساڵی ١٩٤٨، کوژرانی خۆرخێ ئێلیێسێر گایتان، سەرکردەی پۆپۆلیستی چەپ، بووە هۆی سەرهەڵدانی شەپۆلێک لە توندوتیژی لە سەرانسەری وڵاتدا کە بە "لا ڤیۆلێنسیا" (توندوتیژییەکە) ناسرا. ئەم قۆناغە خوێناوییە نزیکەی دە ساڵی خایاند و بووە هۆی کوژرانی سەدان هەزار کەس.
لە کۆتایی دەیەی پەنجاکاندا، هەوڵێک درا بۆ کۆتاییهێنان بە توندوتیژییەکان لە ڕێگەی دامەزراندنی سیستەمێکی سیاسی کە تیایدا دوو حزبە سەرەکییەکە (پارێزگاران و لیبڕاڵەکان) دەسەڵاتیان دابەش کردبوو. بەڵام ئەم سیستەمە نوێیە نەیتوانی چارەسەری کێشە بنەڕەتییەکانی وڵات بکات، بە تایبەتی نایەکسانی ئابووری و کۆمەڵایەتی. لە ئەنجامدا، گرووپە چەکدارە چەپڕەوەکان دەستیان کرد بە خۆڕێکخستن و چالاکی چەکداری.
لایەنە سەرەکییەکانی ناو جەنگەکە
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا چەندین لایەنی سەرەکی تێدا بەشدار بوون. گرنگترین ئەم لایەنانە بریتی بوون لە:
- حکومەتی کۆڵۆمبیا و هێزە چەکدارەکانی
- هێزە شۆڕشگێڕییە چەکدارەکانی کۆڵۆمبیا (فارک): گەورەترین گرووپی چەکداری چەپڕەو
- سوپای ڕزگاریخوازی نیشتمانی (ئێی ئێڵ ئێن): دووەم گەورەترین گرووپی چەکداری چەپڕەو
- گرووپە پارامیلیتارییەکان: گرووپی چەکداری ڕاستڕەو کە زۆرجار لەلایەن خاوەن موڵکە گەورەکان و بازرگانانی ماددە هۆشبەرەکانەوە پشتیوانی دەکران
قۆناغە گرنگەکانی جەنگی ناوخۆئ کۆڵۆمبیا
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا بە چەندین قۆناغی جیاوازدا تێپەڕی. لە سەرەتادا، گرووپە چەکدارە چەپڕەوەکان زیاتر لە ناوچە دوورەدەستە گوندنشینەکاندا چالاک بوون. بەڵام لە دەیەی هەشتاکاندا، ئەم گرووپانە دەستیان کرد بە فراوانکردنی چالاکییەکانیان و هێرشکردنە سەر ئامانجە حکومییەکان لە شارە گەورەکاندا.
لە دەیەی نەوەدەکاندا، جەنگەکە گەیشتە لووتکەی خۆی. لەم قۆناغەدا، گرووپە پارامیلیتارییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو چالاکییەکانیان زیاد کرد و دەستیان کرد بە ئەنجامدانی کردەوەی توندوتیژ دژ بە ئەو کەسانەی گومانیان لێ دەکرا پشتیوانی لە گرووپە چەپڕەوەکان بکەن. هەروەها لەم قۆناغەدا، بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان بووە سەرچاوەیەکی گرنگی داهات بۆ هەموو لایەنەکانی جەنگەکە.
کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر خەڵکی کۆڵۆمبیا
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا کاریگەرییەکی زۆر خراپی لەسەر ژیانی هاوڵاتیانی ئاسایی کۆڵۆمبیا هەبوو. بە گوێرەی ئامارە فەرمییەکان، زیاتر لە ٢٢٠ هەزار کەس لە ماوەی جەنگەکەدا گیانیان لەدەست دا، کە زۆربەیان هاوڵاتی مەدەنی بوون. هەروەها نزیکەی حەوت ملیۆن کەس ناچار بوون واز لە ماڵ و شوێنی ژیانی خۆیان بهێنن و ئاوارە ببن.
توندوتیژییەکان کاریگەری نەرێنی لەسەر ئابووری وڵاتەکەش هەبوو. گەشەی ئابووری لاواز بوو، وەبەرهێنانی بیانی کەم بووەوە، و بێکاری بەرز بووەوە. هەروەها جەنگەکە بووە هۆی لاوازبوونی دامەزراوە حکومییەکان و بڵاوبوونەوەی گەندەڵی.
هەوڵەکانی ئاشتی و کۆتایی جەنگەکە
لە ماوەی جەنگەکەدا، چەندین هەوڵ درا بۆ گەیشتن بە ئاشتی. لە ساڵی ١٩٨٤، سەرۆک بێلیساریۆ بێتانکۆر هەوڵێکی دا بۆ وتووێژکردن لەگەڵ فارک، بەڵام ئەم هەوڵە سەرکەوتوو نەبوو. لە ساڵی ١٩٩٨، سەرۆک ئاندرێس پاسترانا هەوڵێکی تری دا بۆ وتووێژکردن، بەڵام ئەمەش شکستی هێنا.
سەرەنجام، لە ساڵی ٢٠١٢، حکومەتی کۆڵۆمبیا و فارک دەستیان کرد بە وتووێژێکی جددی بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگەکە. دوای چوار ساڵ لە وتووێژ، لە ساڵی ٢٠١٦ ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتی واژۆ کرا کە بە فەرمی کۆتایی بە جەنگەکە هێنا.
ئاکامەکانی جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا
جەنگی ناوخۆی کۆڵۆمبیا کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر وڵاتەکە بەجێهێشت. لەگەڵ ئەوەی ڕێککەوتننامەی ئاشتی ٢٠١٦ کۆتایی بە شەڕە سەرەکییەکە هێنا، بەڵام چەندین کێشە و ئاڵنگاری هێشتا ماون. زۆرێک لە ئەندامانی پێشووی فارک و گرووپە چەکدارەکانی تر هێشتا بە تەواوی نەگەڕاونەتەوە بۆ ناو کۆمەڵگا. هەروەها بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان و توندوتیژی پەیوەست بە تاوانکاری هێشتا کێشەیەکی گەورەن لە هەندێک ناوچەی وڵاتدا. سەرەڕای ئەمانە، حکومەتی کۆڵۆمبیا هەوڵ دەدات بۆ چاککردنەوەی ژێرخانی وڵات، باشترکردنی خزمەتگوزارییە گشگشتییەکن.
