ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئێران بە چی ناسراوە؟ (بە عەرەبی: ما الذي تشتهر به إيران؟، بە ئینگلیزی: ?What is Iran known for)، ئێران بە شوێنەوار و جێگە مێژووییە دەوڵەمەندەکانی، ئەدەب و کاری دەستی فارسی، یەدەگی گەورەی نەوت، و خواردنە جیاوازەکانی و بەهاراتەکانی واژۆ ناسراوە. هەروەها ئێران بەشێکە لە ڕۆژاوای ئاسیا پێشتر بە فارس ناسرابوو بەڵام لە ساڵی ١٩٣٥ ناوەکەی گۆڕدرا، هەروەها ئێران حەوت سنوورە وشکانییەکەی بۆ بازرگانی گرنگن و بەشدارییەکی بەرفراوانیان لە ئابووریدا هەیە.
ئێران بە چی ناسراوە؟
ئێران بە کاری دەستی و دیزاینە جوانەکانی، شارە کۆنەکان و شاکارە تەلارسازییەکانی و هەروەها دیمەنە هەمەچەشنەکانی لە زنجیرە چیاکانەوە، بیابانەکان تا دەگاتە ناوچە کەنارییەکان ناوبانگی دەرکردووە. هەروەها ئێران لە شوێنێکی سەرەکیدایە بۆ بازرگانی و چەندین بازاڕی زیندوو و پڕ لە ژیانی هەیە. جگە لەوەش ئێران بە میراتی کولتووری ناسراوە کە ڕەگ و ڕیشەی زۆر لە ئاییندایە. زۆرێک لەو شوێنە سەرنجڕاکێشانەی کە زۆرترین سەردانیان دەکرێت بریتین لە مزگەوت و کۆشک و مۆزەخانە.
ئەو مێژوو و کولتوور و نەریتەی ئێران پێی ناسراوە
نەورۆز ساڵی نوێی ئێرانییەکان (Nowruz Iranian New Year)
ئێران بە بەکارهێنانی ساڵنامەیەکی جیاواز بەناوبانگە کە بە ساڵنامەی فارسی ناسراوە، کە جیاوازە لە ساڵنامەی ئاسایی. جگە لە ئێران وڵاتانی دیکەی وەک ئەفغانستانیش لە هەندێک لایەندا ئەم ساڵنامەیە پەیڕەو دەکەن. هەروەها ڕاستییەکی جیاواز سەبارەت بە ئێران لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە ئەوەیە کە کۆتایی هەفتە بە پێنجشەممە و هەینی دادەنرێت لەبری شەممە و یەکشەممە. لە ئەنجامدا نەورۆز سەری ساڵی نوێی ئێرانە. زۆرجار لە ناوەڕاستی کۆتایی مانگی ئازاردا بە ساڵنامەی زایینی بەڕێوەدەچێت. ئاهەنگەکە ١٣ ڕۆژە بە پاککردنەوەی ماڵەکان دەستپێدەکات و سەمای ڕێوڕەسمی و ئاهەنگی گەورە و هەروەها ئاڵوگۆڕی دیاری لەخۆدەگرێت.
چارشانبێه سووری (Charshanbeh Suri)
یەکێک لە یەکەم ئاهەنگەکانی نەورۆز سەمای ئاگرە کە بە چەرشانبە سووری ناسراوە. مەبەست لێی ئاهەنگ گێڕان بە بۆنەی سەرەتای بەهار و سەرەتای ساڵی نوێ. جگە لەوەش پێیان وایە کە لە وەرزی نوێدا مرۆڤەکان لە ڕۆحە خراپەکان دەپارێزرێن. خەڵک بەسەر ئاگردا باز دەدەن، جلوبەرگێکی سووریان لەبەردایە کە وا بیردەکرێتەوە هێمای تەندروستی بێت.
فارس (Persia)
پێشتر ئێران بە فارس ناسرابوو ئیمپراتۆریەتی فارس کە بە ئیمپراتۆریەتی هەخامەنیش ناودەبرێت، لە ساڵی ٥٥٠ پێش زایین دامەزراوە. ئەمەش لە ژێر دەسەڵاتی کوروشی گەورەدا ئەنجامدرا جەنگاوەرێکی گەورەی بەرپرسیار بوو لە فراوانبوون و دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتەکە، کە بوو بە یەکێک لە گەورەترینەکانی جیهان. سەرەڕای ئەوەش فارس لە ساڵی نوێی ئێراندا لە ساڵی ١٩٣٥ ناوی خۆی گۆڕی بۆ ئێران، هەرچەندە دڵنیا نەبوون کە بۆچی ناویان گۆڕی بۆ ئێران، بەڵام بە شێوەیەکی بەرفراوان پێدەچێت بەهۆی گۆڕانکارییە کولتوورییەکان بێت.
شۆڕشی ئێران (Iranian Revolution)
شۆڕشی ئێران یەکێک بوو لە ڕووداوە هەرە بەرچاوەکانی مێژووی ئەو شتانەی کە ئێران پێی بەناوبانگە. لە ساڵی ١٩٧٨ەوە دەستی پێکرد، ئەو شەڕە درێژخایەنە کە بە زنجیرەیەک ڕاپەڕین گەیشتە لوتکە ئامانجی ڕووخاندنی شانشینی پەهلەوی بوو. ئەمەش لە ئەنجامی خراپ مامەڵەکردن و ململانێی ئایینی و ناڕازیبوون لە فەرمانڕەواکان بوو، دوای ساڵێک یاخیبوونەکە سەرکەوتوو بوو و بە دامەزراندنی ئەنجوومەن و ئابوری گۆڕاو، کۆماری ئیسلامیی لێکەوتەوە.
شارەکان و شوێنە گەشتیارییە بەناوبانگەکانی ئێران
تاران
پایتەختی ئێران تارانە کە گەورەترین شاری ئەو وڵاتەیە و دەکەوێتە سەرەوەی باکوور. هەروەها زۆرترین دانیشتووی هەیە و نزیکەی ٩ ملیۆن کەس لە ناوچەی میترۆدا هەیە. چەندین ناوچەی پڕ لە جەنجاڵی لە پایتەختی ئەم وڵاتەدا هەیە وەکو ئیلاهیێ، کە قەزایەکی ئاست بەرزە و بە مۆڵەکانی بازرگانی و چێشتخانە ئاڵۆزەکان و لایبەڵی دیزاینەر بیبەری تێدایە. شەقامی فێرێشتە بە تایبەتی بە دامەزراوە مۆدێرنەکانی ناوبانگی دەرکردووە. لێرەوە بەشێکی زۆری کولتووری ئێران ڕەگ و ڕیشەی لە دەرکەوتنی پێشکەشکردن و لەگەڵ ڕەوتەکاندا هەیە.
مەشهەد
شاری مەشهەد کە دەکەوێتە ناوچەی باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران کە دووەم گەورەترین شاری ئێرانە. لێرەدا چەندین شوێنی ئایینی تێدایە کە ئێران بەناوبانگە، زۆرترینیان مەزارگەی پیرۆزی ئیمام ڕەزایە کە گۆڕستانی ئیمام ڕەزا تێیدا هەڵکەوتووە. ئەمە هەشتەمین ئیمامی شیعە بوو، کە لە ساڵی ٨١٨ی زایینی بە شێوەیەکی کارەساتبار ژەهراوی کرا.
تەبرێز
پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵات لە باکووری ڕۆژاوای ئێران دەبینرێت و پایتەختی ئەم ناوچەیە تەبرێزە. بازاڕی تەبرێز یەکێکە لە شوێنە سەرنجڕاکێشە بەناوبانگەکانی ئێران. یەکێکە لە کۆنترین بازاڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها گەورەترین بازاڕی داپۆشراو لە سەرانسەری جیهاندا کۆمەڵێک بەش لەم بازاڕدا هەن وەک بەشی فرۆشتنی فەرشی فارسی، بەشی فرۆشتنی دەرمانی گیایی و بەهارات.
یەزد
شاری مێژوویی یەزد مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان کە دەکەوێتە ناوەند ئێرانەوە. لە ئەنجامدا ئەم شارە ناوەندێکی بازرگانی بەسوودە بەهۆی دەستڕاگەیشتن و نزیکیی لە شارەکانی دیکەوە. کۆمپلێکسی ئەمیر چەخماق نموونەیەکی گەورەی تەلارسازی مێژووییە لەم شارەدا، ئەم مزگەوتە لە سەدەی پازدەهەمەوە سەرچاوەی گرتووە و بە تەلارسازی بەناوبانگە.
هێما و تەلارسازییە بەناوبانگەکانی ئێران کامانەن؟
پێرسپۆلیس
شاری شاهانەی پێرسپۆلیس سەردەمانێک پایتەختی ئیمپراتۆریەتی هەخامەنییەکان بووە و لە ساڵی ٥١٨ پێش زایین دامەزراوە. ئەم شوێنەوارە وەرگێڕدراوە بۆ شاری فارسەکان و هێمایەکی مێژوویی سەرەکییە. دەتوانیت پێرسپۆلیس ببینیت کە لەلایەن چیای زاگرۆسەوە دەورە دراوە. لە بنەڕەتدا پێرسپۆلیس سێ دەرگا بوو کە بۆ جیاکردنەوەی سەردانکەران بە پشتبەستن بە چینە کۆمەڵایەتییەکان بە پشتبەستن بە فەرمانی شا خێرێسی یەکەم بەکاردەهێنرا.
تاوەری ئازادی
لە کاتی سەردانی تاران بە دڵنیاییەوە بە گۆڕەپانی ئازادیدا تێدەپەڕیت چونکە یەکێکە لەو ناوچانەی کە زۆرترین سەردانی دەکرێت چونکە لەناو هەموو ئێراندا بەناوبانگە. لەناو گۆڕەپانەکەدا و دەوروبەری چەند شوێنێکی سەرەکی هەیە کە یەکێکیان تاوەری ئازادییە، پێشتر ئەمە بە تاوەری شەهیاد ناسرابوو بەڵام لە ساڵی ١٩٧٩ دوای شۆڕشی ئێران ناوەکەی گۆڕدرا بۆ (تاوەری ئازادی). لە ئەنجامدا تاوەری ئازادی نوێنەرایەتی ئاشتی و ئازادی دەکات و پێکهاتووە لە دوو دەرگای گرانیتی گەورە و قوبەیەک و چوار چیرۆکی گشتی، دیمەنێکی تاڕادەیەک سەرنجڕاکێشە. جگە لە جوانی تاوەرەکە مۆزەخانەیەکی هەیە کە دەتوانن سەردانی بکەن بۆ ئەوەی زیاتر دەربارەی شوێنەکە و شارەکە بزانن.
مزگەوتی ناسر الملک
مزگەوتی ناسر المولک بە یەکێک لە بەنرخترین شوێنەوارەکانی ئێران دادەنرێت. نەک هەر لە ڕووی مەزهەبییەوە گرنگە بەو پێیەی ئێران دەوڵەتێکی ئیسلامییە، بەڵکو چەند توخمێکی تەلارسازی هەیە کە وای لێدەکات تایبەت بێت. بۆ نموونە مزگەوتی ناسر الملک نازناوی مزگەوتی پەمەیی لێنراوە بەهۆی ئەو سێبەرە پەمەییە زیندووانەی کە لەسەر کاشی سەقفی ناوەوەی نەخشێنراون.
گۆڕی حافز
لە باخچەی موسەڵادا گۆڕی حافزی بەناوبانگ و لێهاتووی وڵاتی ئێران هەیە. کە بوونی ئەم گۆڕە لە دوو یادگاری پێکهاتووە کە تایبەتە بە شاعیری لیریکی سەدەی ١٤، کە یەکێکە لە کەسە بەناوبانگەکانی ئێران، ئەم گۆڕە لە زێدی خۆیەتی شیرازە. هەروەها گۆڕەکە خۆی لەسەر کۆشکێک دروستکراوە، کە بە هەشت ستوونی ڕەسەن و قوبەیەک دروستکراوە. لەسەر بەردی مەڕمەڕەکە بەیتەکان و شیعرەکانی نووسراون.
خۆراکە بەناوبانگەکانی ئێران کامانەن؟
لە سەرەتاوە هەتا ئێستە وڵاتی ئێران کۆمەڵێک خواردنی تایبەت بە خۆیان هەبووە، هەروەها هەمیشە حەزیان بە جیاوازی بووە و ویستی ئەوەیان هەبووە کە خۆراکەکانیان جیاواز و بەناوبانگ و ناسراو بێت لەچاو وڵاتانی دنیادا، لەناو وڵاتی ئێراندا کۆمەڵێک خواردن هەیە کە زۆر بەناوبانگن و کاتێک سەردانی ماڵێکی ئێران دەکەیت گەر یەکێک لەم خواردنانەی ئامادەکرد ئەوا بەمجۆرە دەری دەخات کە تۆ میوانێکی گرنگی لەلایان چونکە ئەم خۆراکانە بۆ میوانە گرنگەکانیان ئامادە دەکەن، ئەو کۆمەڵە خۆراکانەش بریتیین لە
- چلۆ کەباب
- برنج تەهدیگ
- مۆرگێ زافرانی
- غورمە سەبزی
کەسایەتییە ناودارەکانی ناو وڵاتی ئێران کامانەن؟
هەموو وڵاتێک بە بوونی کەسانی لێهاتوو و زیرەک بەناوبانگ دەبن و ناوبانگ دەردەکەن بۆ نموونە وەک شاعیر، نووسەر، هونەرمەند، مامۆستا و مەلایی ئایینی و چەندانی تر، لە وڵاتی ئێراندا کۆمەڵێک کەسایەتی دیار هەن کە خەڵکی ئێران ئەم کەسایەتییانە بە هۆکاری ناساندن و بەناوبانگ بوونی ئێران دەزانن، ئەوانیش وەک:
- مەحمود ئەحمەدی نژاد
- عەلی خامنەیی
- ڕەزا شا
- ڕەزا پەهلەوی
دەرئەنجام
ئێران وڵاتێکی فەرهەنگ و مێژووی جوانە لەگەڵ سەرکردەی جیاوازدا بە چەندین پەرەسەندندا تێپەڕیوە. ئەم کەسە بەناوبانگانەی ئێران بە جۆرێک کاریگەرییان لەسەر میللەت هەبووە، جا چ توند و تیژ بووبێت یان ڕووخۆش و باش بووبێتن. ئێران کاریگەر بووە بۆ درێژەدان بە نەریتەکان لە سەپاندنی ڕێچکە ڕەسەنەکانەوە تا کۆکردنەوەی شوێنەوارەکان لە مۆزەخانەکاندا. هەستێکی بەهێزی ناسنامە و کارەکتەری جێگەی ستایش لە ناو پەیکەری کۆمەڵایەتیدا هەڵکەوتووە. ئەمانە تەنها چەند شتێکن لەو شتە زۆرانەی کە ئێران پێی بەناوبانگە. لە خواردنەکانییەوە تا تەلارسازی و شوێنە ئاینییەکانییەکانیان.
