ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هەناسە کورتی یان کورتبوونەوەی هەناسە (بە ئینگلیزی: Shortness of breath or Dyspnea، بە عەرەبی: ضيق التنفس) بریتییە لەو هەستەی کە ناتوانیت هەوای پێویست بۆ سییەکانت وەربگریت. لەوانەیە هەست بەوە بکەیت کە سنگت تەنگە، هەوڵدەدەیت زووتر هەناسە وەرگریت و خێراتر هەناسە هەڵبمەژیت. نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان هۆکاری باون بۆ نەخۆشی کورتبوونی هەناسە.
کورتبوونی هەناسە دەکرێت خۆی نەخۆشییەک بێت یانیش نیشانە بێت بۆ نەخۆشییەکانی دیکە. کورتبوونی هەناسە بەزۆری بەهۆی نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکانەوە دروست دەبێت. هۆکارەکانی تر بریتین لە کەمخوێنی، دڵەڕاوکێ، نەبوونی وەرزشی پێویست یان بوونی قەڵەوی.
هەناسە کورتی چییە؟
هەناسە کورتی (Dyspnea) ئەو وشەیەیە کە دابینکەرانی چاودێری تەندروستی بۆ هەستکردن بە کەمی هەناسە بەکاری دەهێنن. لەوانەیە وەسفی ئەوە بکەن کە ناتوانیت هەوای پێویست بەدەست بهێنیت ("برسیەتی هەوا") لەگەل توندی سنگ یان کارکردنی قورستر بۆ هەناسەدان.
کورتبوونی هەناسە زۆرجار نیشانەی کێشەی دڵ و سییەکانە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەکرێت نیشانەی نەخۆشییەکانی تری وەک ڕەبۆ، هەستیاری یان دڵەڕاوکێ بێت. وەرزشێکی قورس یان هەستکردن بە هەڵامەت لەوانەیە واتلێ بکات هەست بە بێ هەناسەیی بکەیت.
کورتبوونی نۆرەیی هەناسەدانی شەوانە (paroxysmal nocturnal dyspnea) هەستێکە کە ناتوانیت دوای کاتژمێرێک یان دوو کاتژمێر دوای خەولێکەوتن هەناسە بدەیت. هەڵمژینی هەناسە کاتێکە کە هەناسەیەکی زۆر هەڵدەکێشێت بۆ ئەوەی هەست بە کورتبوونی هەناسە نەکەیت.
نەخۆشی کورتخایەن و درێژخایەن چییە؟
نەخۆشی توند و نەخۆشی درێژخایەن جیاوازە لەوەی چەند بە خێرایی دەست پێدەکەن و چەند دەخایەنن. هەروەها هۆکاری جیاوازیان هەیە.
کورتبوونی هەناسەی کورتخایەن
ئەم جۆرەیان بە خێرایی دەبێت و زۆر درێژە ناخایەنێت (چەند کاتژمێرێک بۆ ڕۆژێک). هەستیاری، دڵەڕاوکێ، وەرزش و نەخۆشی (وەک هەڵامەت یان ئەنفلۆنزای باو) دەتوانێت ببێتە هۆی نەخۆشییەکی کورتخایەن. حاڵەتە جدییەکان، وەک جەڵتەی دڵ، تەسکبوونەوەی ڕێڕەوی هەوای کتوپڕ یان نەخۆشی گیرانی خوێنبەرەکانی سییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی کورتبوونی هەناسەی کورتخایەن.
کورتبوونی هەناسەی درێژخایەن
کورتبووبی هەناسەی درێژخایەن ئەو کورتبوونەوەیەی هەناسەیە کە ماوەیەکی زۆر دەخایەنێت (چەند هەفتەیەک یان زیاتر) یان بەردەوام دەگەڕێتەوە. نەخۆشییە تەندروستییە بەردەوامەکانی وەک نەخۆشی دڵ و شکستی دڵ و COPD دەتوانن ببنە هۆی نەخۆشی درێژخایەن.
هەروەها وەرزشنەکردن بە پێی پێویست لەوانەیە واتلێ بکات هەست بە بێ هەناسەیی بکەیت چونکە ماسولکەکان هەوڵ دەدەن ئۆکسجینی زیاتر وەربگرن.
کێ تووشی هەناسە کورتی دەبێت؟
لەبەر ئەوەی هۆکاری زۆری هەیە، کورتبوونەوەی هەناسە زۆر باوە. بەڵام دەکریت ئەگەری ئەوە زیاتر بێت ئەگەر وەرزش نەکەیت یان ئەم کێشانەت هەبیت:
- کەمخوێنی (نزمی خڕۆکە سوورەکان).
- دڵەڕاوکێ.
- کێشەی دڵ و سییەکان یان هەناسەدان.
- مێژووی جگەرە کێشان.
- هەوکردنی کۆئەندامی هەناسە.
- پێوەری بارستایی لەش (BMI) زیاتر لە ٣٠ بێت (کێشی زیادەی هەیە).
نیشانەکانی کورتی هەناسە چین؟
نیشانەکانی کورتبوونی هەناسە لەوانەیە جیاواز بێت لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر و پشت دەبەستێت بەوەی کە هۆکاری چییە. هەندێک جار لەگەڵ نیشانەکانی تردا دێت.
هەندێک لە نیشانەکانی نەخۆشییەکە بریتین لە:
- توندبوونی سنگ.
- هەست بەوە دەکەیت کە پێویستە خۆت ناچار بکەیت هەناسەیەکی قووڵ بدەیت.
- بەقورسی بتوانیت هەناسەیەکی قووڵ هەڵمژیت.
- هەناسەدانی خێرا (tachypnea) یان دڵە کوتێ.
هۆکارە شیاوەکان
هۆکاری کورتبوونەوەی هەناسە چییە؟
وەرزش و کێشە و نەخۆشییە تەندروستییەکان دەتوانن ببنە هۆی کورتبوونەوەی هەناسە. باوترین هۆکارەکانی نەخۆشی دڵ و سییەکانن.
نەخۆشییەکانی دڵ و سییەکان چۆن دەبنە هۆی کورتبوونەوەی هەناسە؟
دڵ و سییەکان بەیەکەوە کار دەکەن بۆ هێنانی ئۆکسجین بۆ خوێن بۆ شانەکان و لابردنی دوانە ئۆکسیدی کاربۆن. ئەگەر یەکێک یان ئەوی تر بە دروستی کار نەکات، لەوانەیە ئۆکسجینی کەم یان دوانەئۆکسیدی کاربۆنی زۆر لە خوێندا هەبێت.
کاتێک ئەمە ڕوودەدات، جەستە پێت دەڵێت کە هەناسەیەکی قورستر بدەیت بۆ ئەوەی ئۆکسجینی زیاتر وەربگریت یان دوانە ئۆکسیدی کاربۆن دەربکەیت. هەر شتێک وا لە جەستە دەکات پێویستی بە ئۆکسجینی زیاتر بێت وەک وەرزشێکی قورس یان بوون لە بەرزاییەکی بەرزدا دەتوانێت ببێتە هۆکاری ڕوودانی ئەمە.
هەروەها لەوانەیە واهەست بکەیت کە خەریکی ناتوانیت هەناسە بدەیت، هۆکارەکانی ئەمەش بریتین لە:
- هەستیاربوون لە سییەکاندا.
- چۆنیەتی جووڵەی سییەکان کاتێک هەناسە دەدەیت.
- بەرگری لە جووڵەی هەوا بۆ ناو سییەکان (لە ڕێڕەوە داخراوەکان یان ڕێڕەوە تەسکەکانەوە).
- بارودۆخی سییەکان و ڕێڕەوەکانی هەوا.
- ڕەبۆ.
- هەستیاری.
- نەخۆشی درێژخایەنی گیرانی سییەکان (COPD).
- نەخۆشی هەناسەدان (وەک هەوکردنی بۆرییەکانی هەوا، کۆڤید-١٩، ئەنفلۆنزا یان هەوکردنە ڤایرۆسی یان بەکتریاییەکانی تر).
- هەوکردنی سیکڵدانۆچکەکانی هەوا.
- هەوکردنی پەردەی سییەکان یان شلەی دەوری سییەکان.
- کۆبوونی شلە لە سییەکان یان بەڕیشاڵبوونی سییەکان.
- شێرپەنجەی سییەکان یان شێرپەنجەی پەردەی سییەکان.
- بەرزی پەستانی خوێن لە سییەکان.
- دەردە سارکۆید.
- سیل.
- کەمخوێنی.
- شکستی دڵ.
- ئەو نەخۆشیانەی کە کاریگەری لەسەر ماسولکەکانی دڵ هەیە (cardiomyopathy).
- لێدانی نائاسایی دڵ (arrhythmia).
- ئەو برینانەی کە هەناسەدان قورس دەکات (وەک شکانی پەراسووەکان).
- دەرمان، ستانین (دەرمانی کەمکردنەوەی کۆلیسترۆڵ) و بلۆکەری بێتا (بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی بەرزی پەستانی خوێن) دوو جۆر دەرمانن کە دەتوانن ببنە هۆی هەناسە کورتی.
- پلەی گەرمی زۆر گەرم یان زۆر ساردە.
- نەبوونی ڕاهێنان (ماسولکەی لاواز).
چاودێری و چارەسەر
چۆن بزانم کورتبوونی هەناسە چییە؟
بۆ ئەوەی بزانیت چی دەبێتە هۆی نەخۆشییەکەت، دابینکەری چاودێری تەندروستی پشکنینێکی جەستەیی ئەنجام دەدات، لەوانە گوێگرتن لە سییەکان بە سیزۆسکۆپ و وەرگرتنی پەستانی خوێن. ئەوان هەستەوەرێک دەخەنە سەر پەنجەت بۆ ئەوەی بزانن چەند ئۆکسجینت هەیە لە خوێندا، هەروەها دەتوانن تاقیکردنەوەی زیاتر ئەنجام بدەن، لەوانە:
تیشکی ئێکسی سنگ، CT scan یان تاقیکردنەوەی وێنەگرتنی تایبەت: دابینکەر دەتوانێت وێنەی ناوەوەی سنگت بەکاربهێنێت بۆ ئەوەی بزانێت کێشەی سییەکان هەیە یاخود نا.
پشکنینی خوێن: دابینکار دەتوانێت پشکنینی خوێن بەکاربهێنێت بۆ گەڕان بەدوای کەمخوێنی یان نەخۆشییەکانی تر.
پشکنینی فەرمانەکانی سییەکان: ئەو تاقیکردنەوانەی کە دەریدەخەن چەند بە باشی هەناسە دەدەیت.
پشکنینی ڕاهێنانی دڵ و سییەکان: دابینکەر وا لە تۆ دەکات کە پاسکیلێکی ترێدمیل یان پاسکیلێکی جێگیر بەکاربهێنیت بۆ ئەم پشکنینە. پشکنینەکان دەتوانن بە دابینکەرەکەت بڵێن بڕی ئەو ئۆکسجینەی کە دەیبەیتە ناوەوە و دوانە ئۆکسیدی کاربۆن کە لە کاتی وەرزشکردن دەریدەکەیت چەنێکە.
هەناسە کورتی چۆن چارەسەر دەکرێت؟
چۆنیەتی چارەسەرکردنی کورتبوونی هەناسە پشت دەبەستێت بەوەی کە دەبێتە هۆی. ئەگەر نەخۆشییەکی پزیشکیت هەیە، پێویستە چارەسەری بکەیت بۆ ئەوەی نیشانەکانت باشتر بن. ئەو چارەسەرانەی کە دەتوانن هەناسەدان باشتر بکەن بریتین لە:
ڕاهێنان: وەرزش دەتوانێت دڵ و سییەکان بەهێز بکات بۆ ئەوەی پێویست نەکات زۆر کار بکەن.
تەکنیکەکانی ئارامکردنەوە: دابینکەر دەتوانێت تەکنیکەکانی پشوودان و ڕاهێنانی هەناسەدانت پێ ببەخشێت بۆ ڕاهێنان. ئەمانە دەتوانن یارمەتی نەخۆشییەکانی هەناسەدان بدەن، هەروەها دڵەڕاوکێش.
دەرمان: ئەو دەرمانانەی کە هەڵمژەرن و پێیان دەوترێت فراوانکەرەکانی بۆڕی هەوا ئامێری هەڵمژەری ڕەبۆ دەتوانن ڕێڕەوەکانی هەوات ئارام بکەنەوە و ڕەچەتەکراون بۆ رەبۆ و COPD.
دەرمان بۆ کەمکردنەوەی ئازار یان دڵەڕاوکێ دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەناسەدان.
چارەسەری ئۆکسجین: دابینکەری چاودێری تەندروستی ئۆکسجینی زیادە دەنووسێت ئەگەر ئاستی ئۆکسجینی خوێن زۆر نزم بێت. بە دەمامک یان بۆڕی کە لە لووتدا دەگوازرێتەوە.
ئایا دەتوانرێت چارەسەر بکرێت؟
زۆربەی خەڵک هەر تووشی هەناسە کورتی دەبن. دەتوانیت بە شێوەیەکی ئاسایی چارەسەری ئەوە بکەیت کە دەبێتە هۆی نەخۆشی هەناسە کورتی، بەڵام لەوانەیە ئەمە بگەڕێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر حاڵەتێکی بنچینەییت هەبێت.
چۆن ڕێگری لە هەناسە کورتی بکەم؟
دەتوانیت ڕێگری بکەیت لە کورتبوونەوەی هەناسە بە:
- دروستکردنی پلانی چاودێری لەگەڵ دابینکەر بۆ بەڕێوەبردنی هەر مەرجێکی بنچینەیی و پابەندبوون پێی. ئەمە ئەوە دەگرێتەوە کە چی جۆرە دەرمانێک وەربگریت و کەی بەکاریان بهێنیت، پلانی وەرزشکردن، چارەسەری هەناسەدان و هەر چارەسەرێکی تر کە لەلایەن دابینکەرەکەتەوە پێشنیارکراوە.
- دوورکەوتنەوە لە هەناسەدانی ماددە کیمیاییەکان کە دەتوانێت سییەکان هەستیار بکات، وەک دووکەڵی وێنە و ئەگزۆزی ئۆتۆمبێل.
- ڕاهێنانی هەناسەدان یان تەکنیکەکانی پشوودان.
- جگەرە نەکێشان.
- پارێزگاری لە کێشی لەش بکە کە تەندروست بێت بۆت.
- دوورکەوتنەوە لە چالاکی کاتێک کە کەشەکە زۆر گەرم یان زۆر ساردبێت یان کاتێک شێ بەرزبێت. ئەگەر نەخۆشی سییەکانت هەیە، بگەڕێ بۆ ئاگادارکردنەوەی پیسبوونی هەوا (ئۆزۆن) (دەتوانیت بە شێوەیەکی ئاسایی لەگەڵ پێشبینی کەشوهەوا بیاندۆزیتەوە). دووربکەوەرەوە لە دەرەوە کاتێک ڕێژەی پیسبوونی هەوا بەرزە.
کەی دەبێت چاودێری تەندروستی ببینم؟
پەیوەندی بکە بە دابینکەری چاودێری تەندروستی ئەگەر هەناسەیەکی توندت هەیە یان ئەگەر هەناسەت تێکچووە لە چالاکییەکانی ڕۆژانەت. هەندێک جار کورتبوونی هەناسە نیشانەی حاڵەتێکی لەناکاوی پزیشکیە کە پێویستی بە چارەسەری دەستبەجێ هەیە.
ئەگەر نەخۆشییەکت هەیە کە زۆر جار هەناسەت کەم دەکاتەوە، لە دابینکەری چاودێری تەندروستی بپرسە کە ئایا چارەسەری زیاتر هەیە بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات باشتر هەناسە بدەیت.
ئایا هەناسە کورتی هەڕەشە لە ژیان دەکات؟
هەناسە کورتی بە زۆری مەترسیدار نییە، بەڵام هەندێک جار کورتبوونی هەناسە دەتوانێت نیشانەی حاڵەتێکی مەترسیدار بێت بۆ ژیان. سەردانی نزیکترین بنکەی تەندروستی بکە ئەگەر:
- کێشەی هەناسەدانی کتوپڕت هەبوو.
- هەناسەیەکی توند (نەتوانرێت هەناسە وەربگریت).
- بێ هەناسەیی دوای سی خولەک پشوو.
- شینبوونی پێست، لێوەکان یان نینۆکەکان (cyanosis).
- ئازاری سنگ یان قورسبوونی.
- خێرایی لێدانی دڵ یان ناڕێکی لێدانی دڵ.
- تای بەرز.
- خیزەی هەناسە و دەنگی هەناسەدان.
