ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئەو کەسانە کێن کە ئەگەری تووشبوونیان بە شێرپەنجە زیاترە؟ (بە ئینگلیزی: Who are the people who are most likely to develop cancer?، بە عەرەبی: من هم الأشخاص الأكثر عرضة للإصابة بالسرطان؟) تەمەن، کێش، بەرکەوتن بە ماددە و بۆماوەیی دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد بکات. بە گشتی ناتوانرێت بە تەواوی بزانرێت بۆچی کەسێک تووشی شێرپەنجە دەبێت و ئەوی دیکە تووشی شێرپەنجە نابێت. بەڵام توێژینەوەکان دەریخستووە کە هەندێک هۆکاری مەترسی لەوانەیە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد بکەن. (هەروەها هەندێک هۆکار هەن کە مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە کەم دەکەنەوە. ئەمانە هەندێک جار پێیان دەوترێت هۆکاری لابردنی مەترسی، یان هۆکاری پاراستن.)
هۆکارەکانی مەترسی شێرپەنجە بەرکەوتن بە ماددە کیمیاییەکان یان ماددەکانی تر دەگرێتەوە، هەروەها هەندێک ڕەفتار. هەروەها ئەو شتانە دەگرێتەوە کە خەڵک ناتوانن کۆنترۆڵی بکەن، وەک تەمەن و مێژووی خێزان. مێژووی خێزانی بۆ بوونی هەندێک جۆری شێرپەنجە دەکرێت هۆکاری تووشبوونی نەخۆشی شێرپەنجە بێت.
زۆربەی هۆکارەکانی مەترسی شێرپەنجە (و پاراستن) لە سەرەتادا لە توێژینەوەکانی پەتاناسیدا دەدۆزرێنەوە. لە توێژینەوەکاندا زاناکان سەیری کۆمەڵەیەکی گەورەی خەڵک دەکەن و ئەو کەسانە بەراورد دەکەن کە تووشی شێرپەنجە دەبن لەگەڵ ئەوانەی کە شێرپەنجەیان نییە. لەوەوە توێژینەوەکان لەوانەیە ئەوە نیشان بدەن کە ئەو کەسانەی تووشی شێرپەنجە دەبن ئەگەری ئەوەیان هەیە بە شێوەیەکی دیاریکراو هەڵسوکەوت بکەن یان بەرکەوتەی هەندێک ماددەی دیاریکراو بن بە بەراورد بەو کەسانەی کە شێرپەنجەیان نییە.
ئەم جۆرە لێکۆڵینەوانە بە تەنها ناتوانن ئەوە بسەلمێنن کە ڕەفتارێک یان ماددەیەک دەبێتە هۆی شێرپەنجە. بۆ نموونە، دۆزینەوەکە لەوانەیە لە ئەنجامی شانسەوە بێت، یان هۆکاری مەترسی ڕاستەقینە لەوانەیە شتێکی تر بێت جگە لە هۆکاری مەترسی گومانلێکراو. بەڵام ئەنجامەکانی ئەم جۆرە هەندێک جار سەرنجی میدیاکان دەگرێتەوە و ئەمە لەوانەیە ببێتە هۆی بیرۆکەیەکی هەڵە دەربارەی چۆنیەتی دەستپێکردن و بڵاوبوونەوەی شێرپەنجە.
کاتێک زۆرێک لە لێکۆڵینەوەکان ئاماژە بە پەیوەندییەکی هاوشێوە دەکەن لە نێوان هۆکاری مەترسی شاراوە و زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە، و کاتێک میکانیزمێکی شیاو هەیە کە بتوانێت ڕوونی بکاتەوە کە چۆن هۆکاری مەترسییەکە لە ڕاستیدا دەبێتە هۆی شێرپەنجە، زاناکان دەتوانن زیاتر متمانەیان بە پەیوەندی نێوان ئەو دووانە هەبێت.
ئەم لیستەی خوارەوە زۆرترین هۆکاری مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە لەخۆ دەگرێت. هەرچەندە هەندێک لەو هۆکارە مەترسییانە دەتوانرێت خۆیان لێ بەدووربگیرێت، بەڵام هەندێکی تر وەک گەورەبوونی تەمەن ناتوانرێت دووربخرێنەوە. سنووردارکردنی بەرکەوتن بە هۆکارەکانی مەترسی کە دەکرێت خۆتی لێ بەدووربگریت دەتوانن مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە کەم بکاتەوە.
باوترین هۆکارەکانی تووشبوون بە شێرپەنجە
ئەمانە دەگرنەوە:
- تەمەن
- خواردنەوەی کحول
- بەرکەوتن بەو ماددانەی دەبنە هۆی شێرپەنجە
- هەوکردنی درێژخایەن
- هەندێک جۆری خواردن
- هۆڕمۆنەکان
- ئەوانەی بەرگریان لاوازە
- قەڵەوی
- تیشکدانەوە
- تیشکی خۆر
- بەکارهێنان و کێشانی تووتن
تەمەن و مەترسی شێرپەنجە
زیادبوونی تەمەن گرنگترین هۆکاری مەترسییە بۆ شێرپەنجە بە گشتی و بۆ زۆرێک لە جۆرەکانی شێرپەنجە بەتایبەتتر. ڕێژەی تووشبوون بە شێرپەنجە بە شێوەیەکی گشتی بە بەردەوامی بەرز دەبێتەوە لەگەڵ زیادبوونی تەمەن، لە کەمتر لە ٢٥ حاڵەتەوە بۆ هەر ١٠٠.٠٠٠ کەسێک لە گرووپە تەمەنەکانی خوار تەمەن ٢٠ ساڵ، بۆ نزیکەی ٣٥٠ لە هەر ١٠٠.٠٠٠ کەسێک لە نێوان ئەوانەی تەمەنیان لە نێوان ٤٥ بۆ ٤٩ ساڵدایە، بۆ زیاتر لە ٩٠.٠٠٠ لە هەر ١٠٠.٠٠٠ کەسێک لە گروپە تەمەنەکانی ٦٠ ساڵ و زیاتردان. هەرچەندە شێرپەنجە لە هەر تەمەنێک بێت دەستنیشان دەکرێت. بۆ نموونە، شێرپەنجەی ئێسک بەزۆری لە منداڵان و هەرزەکاران دەستنیشان دەکرێت (ئەو کەسانەی تەمەنیان لە خوار ٢٠ ساڵەوەیە)، نزیکەی یەک لەسەر چواری حاڵەتەکان لەم تەمەنەدا ڕوودەدات. هەروەها ١٢٪ی شێرپەنجەکانی مێشک و کۆئەندامی دەمار لە منداڵان و هەرزەکاران دەستنیشان دەکرێن، لە کاتێکدا تەنها ١٪ی شێرپەنجەکان بە گشتی لەم تەمەنە کەمەدا دەستنیشان دەکرێن.
خواردنەوەی کحول
خواردنەوەی کحول دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی دەم و قوڕگ و ڕیخۆڵە و کۆڵۆن و جگەر و مەمک زیاد بکات. تا زیاتر بخۆیتەوە مەترسیەکەت زیاتر دەبێت. مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زۆر زیاترە بۆ ئەو کەسانەی کحول دەخۆنەوە و جگەرە بەکاردەهێنن.
ئەو ماددانەی کە دەبنە هۆی شێرپەنجە لە ژینگەدا
شێرپەنجە بەهۆی گۆڕانکاری لە هەندێک بۆهێڵەوە دروست دەبێت کە شێوازی کارکردنی خانەکانمان دەگۆڕێت. هەندێک لەو گۆڕانکارییە بۆماوەییانە بە شێوەیەکی سروشتی ڕوودەدات کاتێک دی ئێن ئەی دووبارە دەبێتەوە لە کاتی پرۆسەی دابەشبوونی خانەدا. بەڵام هەندێکی دیکە لە ئەنجامی بەرکەوتنی ژینگەیی کە زیان بە دی ئێن ئەی دەگەیەنێت. ئەم بەرکەوتنانە لەوانەیە ماددەکان لەخۆ بگرێت، وەک ماددە کیمیاییەکانی دووکەڵی جگەرە، یان تیشکدانەوە، وەک تیشکی سەروو وەنەوشەیی لە خۆرەوە.
خەڵک دەتوانن خۆیان بەدووربگرن لە هەندێک بەرکەوتنی شێرپەنجە، وەک دووکەڵی جگەرە و تیشکی خۆر. بەڵام ئەوانی تر زەحمەتترە خۆت بەدووربگریت لێیان، بەتایبەتی ئەگەر ئەوان لە هەوادا بن کە ئێمە هەناسەی پێ دەدەین، یان ئەو ئاوەی دەیخۆینەوە، هەروەها ئەو خواردنانەی دەیخۆین، یان ئەو ماددانەی بەکاریان دەهێنین بۆ ئەنجامدانی کارەکانمان. زاناکان لێکۆڵینەوە دەکەن لەسەر ئەوەی کە چی بەرکەوتنێک دەبێتە هۆی گەشەکردنی شێرپەنجە. تێگەیشتن لەوەی کە چی بەرکەوتنێک زیانبەخشە و لە کوێ دەدۆزرێنەوە ماددە زیان بەخشەکان، لەوانەیە یارمەتی خەڵک بدات خۆیان لێیان دوور بگرن. لە نموونەی ماددە کیمیاییە زیانبەخشەکان:
- ئەفلاتۆکسینەکان
- ترشەکانی ئاریستۆلۆکیک
- ئارسەنیک
- ئەسبێستۆن
- بەنزین
- بێنزیداین
- بێریلیوم
- ١،٣- بیوتادین
- کادمیۆم
- کریستاڵین سیلیکا
- ئێریۆنایت
- ئۆکسیدی ئەسیلین
- فۆرماڵدیهاید
- ئاوێتەکانی هێکساڤالێنت کرۆمیوم
- زەیتە کانزاییەکان
- ئاوێتەکانی نیکڵ
- ڕادۆن
- تووتنی ناو هەوا
- ترشی گۆگردید
- ترایکلۆرۆئەسیلین
- کلۆریدی ڤینێڵ
- تۆزی دار
هەوکردنی درێژخایەن
هەوکردن کاردانەوەیەکی فیزیۆلۆجی ئاساییە کە دەبێتە هۆی چاکبوونەوەی شانەی بریندار. پرۆسەی هەوکردن دەست پێدەکات کاتێک ماددە کیمیاییەکان دەردەکرێن لەلایەن شانە زیانلێکەوتووەکانەوە. لە وەڵامدا، خڕۆکە سپییەکانی خوێن ئەو ماددانە دروست دەکەن کە دەبنە هۆی دابەشبوونی خانەکان و گەشەکردن بۆ بنیاتنانەوەی شانەکان بۆ یارمەتیدان لە چاککردنەوەی برینەکە. کاتێک برینەکە چاک دەبێتەوە، پرۆسەی هەوکردنەکە کۆتایی دێت.
لە هەوکردنی درێژخایەندا، پرۆسەی هەوکردنەکە لەوانەیە دەست پێبکات تەنانەت ئەگەر هیچ برینێک نەبێت، و کۆتایی نایەت کاتێک کە پێویستە. هۆکاری ئەوەی بۆچی هەوکردنەکە بەردەوام دەبێت نازانرێت. هەوکردنی درێژخایەن لەوانەیە بەهۆی هەوکردنەوە بێت کە نامێنێت، کاردانەوەی نائاسایی بەرگری بۆ شانە ئاساییەکان، یان حاڵەتەکانی وەک قەڵەوی. بە تێپەڕبوونی کات، هەوکردنی درێژخایەن دەبێتە هۆی زیان گەیاندن بە دی ئێن ئەی و دەبێتە هۆی شێرپەنجە. بۆ نموونە، ئەو کەسانەی کە نەخۆشی هەوکردنی ڕیخۆڵەی درێژخایەنیان هەیە، وەک هەوکردنی کۆڵۆن و نەخۆشی کرۆن دەکرێت مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەیان لەسەر بێت.
ژەمە خۆراک
زۆرێک لە توێژینەوەکان لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەگەری ئەوە کردووە کە پێکهاتە خۆراکییە دیاریکراوەکان پەیوەندییان هەیە بە زیادبوون یان کەمبوونەوەی مەترسی شێرپەنجەوە. لێکۆڵینەوەکان لەسەر خانە شێرپەنجەییەکان لە تاقیگە و مۆدێلەکانی ئاژەڵ هەندێک جار بەڵگەی ئەوەیان پێشکەش کردووە کە ئاوێتە جیاکراوەکان لەوانەیە شێرپەنجە دروستکەر بن (یان چالاکی دژە شێرپەنجەیان هەبێت).
بەڵام بە چەند جیاوازییەکی کەم، لێکۆڵینەوەکان لەسەر دانیشتوانی مرۆڤ هێشتا بە شێوەیەکی تەواو نیشانیان نەداوە کە هیچ پێکهاتەیەکی خۆراکی دەبێتە هۆی تووشبوون یان هۆی پاراستن لە شێرپەنجە. هەندێک جار ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکانی نەخۆشییەکان کە ژەمە خۆراکی ئەو کەسانە بەراورد دەکەن کە شێرپەنجەیان هەیە لەگەڵ ئەو کەسانەی کە شێرپەنجەیان نییە، ئاماژە بەوە دەکەن کە ئەو کەسانەی شێرپەنجەیان هەیە و ئەوانەی شێرپەنجەیان نییە جیاوازن لە خواردنی پێکهاتەیەکی خۆراکی دیاریکراو.
لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم ئەنجامانە تەنها ئەوە نیشان دەدەن کە پێکهاتەی خۆراک پەیوەندی هەیە بە گۆڕانکاری لە مەترسی شێرپەنجە، نەک ئەوەی کە پێکهاتەی خۆراک بەرپرسیارە لە گۆڕانی مەترسی.
هۆڕمۆنەکان
ئیسترۆجین هۆڕمۆنی ڕەگەزی مێینەیە، هۆکاری شێرپەنجەی مرۆڤە. هەرچەندە ئەم هۆڕمۆنانە ڕۆڵی فیزیۆلۆجییان هەیە لە هەردوو مێ و نێردا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندییان هەیە بە زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە. بۆ نموونە، بەکارهێنانی چارەسەری هۆرمۆنی کۆکراوەی سوڕی مێشک (ئیسترۆجین لەگەڵ پرۆجێستین، کە وەشانێکی دەستکردی هۆرمۆنی پرۆجێسترۆنی مێینەیە) دەتوانێت مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک لە ئافرەتان زیاد بکات. چارەسەری هۆرمۆنی نەمانی سووڕی مانگانە لەگەڵ ئیسترۆجین بەتەنها مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی ملی منداڵدان زیاد دەکات و تەنها لەو ئافرەتانەدا بەکاردێت کە نەخۆشی هیسترێکتۆمییان هەیە.
ئەو ئافرەتەی بیر لە چارەسەری هۆرمۆنی سوڕی مانگانە دەکەنەوە پێویستە لەگەڵ پزیشکدا باسی مەترسی و سوودەکانی چارەسەرییەکە بە باشی بکەن.
لاوازی بەرگری
زۆرێک لەو کەسانەی کە ئەندامەکانیان گواستۆتەوە دەرمان وەردەگرن بۆ سەرکوتکردنی کۆئەندامی بەرگری بۆ ئەوەی جەستە ئەندامە نوێیەکە ڕەت نەکاتەوە. ئەم دەرمانانە وا لە کۆئەندامی بەرگری دەکەن کەمتر بتوانێت خانە شێرپەنجەییەکان بدۆزێتەوە و لەناویان ببات یان بەرەنگاری ئەو هەوکردنانە ببێتەوە کە دەبنە هۆی شێرپەنجە.
هەروەها تووشبوون بە ئایدز کۆئەندامی بەرگری لەش لاواز دەکات و مەترسی تووشبوون بە هەندێک جۆری شێرپەنجە زیاد دەکات. هەروەها ئەو کەسانەی کە ئایدزیان هەیە مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجە زیاترە کە بەهۆی هەوکردنەوە دروست دەبێت، لەوانە هەوکردنی بە ڤایرۆسی ئیپستنبار EBV، ڤایرۆسی هێرپسی مرۆڤ ٨ یان ڤایرۆسی سارکۆمای پەیوەندیدار بە کاپۆسی، HBV و HCV کە دەبنە هۆی هەوکردنی جگەر جۆری بی و جۆری سی و ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ کە دەبێتە هۆی شێرپەنجەی مەمک، ڕیخۆڵە، قوڕگ و شێرپەنجەکانی تر. هەروەها هەوکردنی ئایدز پەیوەندی هەیە بە زیادبوونی مەترسی شێرپەنجەوە کە باوەڕ ناکرێت بەهۆی هۆکارەکانی هەوکردنەوە بێت وەک شێرپەنجەی سییەکان.
قەڵەوی
ئەو کەسانەی قەڵەوییان هەیە لەوانەیە مەترسی تووشبوونیان بە چەندین جۆری شێرپەنجە زیاد بکات، لەوانە شێرپەنجەی مەمک (لەو ئافرەتانەی کە لە ڕێگەی سوڕی مانگانەوە ڕۆیشتوون)، شێرپەنجەی کۆلۆن - ڕیخۆڵە، ناوپۆشی منداڵدان، ڕیخۆڵە، گورچیلە، پەنکریاس و بۆری گەدە.
بە پێچەوانەوە، خواردنی خۆراکی تەندروست، چالاکبوونی جەستەیی، و هێشتنەوەی کێشێکی تەندروست لەوانەیە یارمەتی کەمکردنەوەی مەترسی شێرپەنجە بدات. ئەم هەڵسوکەوتە تەندروستانە هەروەها گرنگن بۆ کەمکردنەوەی مەترسی نەخۆشییەکانی تر وەک نەخۆشی دڵ، جۆری دووەمی شەکرە و بەرزە پەستانی خوێن.
تیشکدانەوە
تیشکدانەوەی هەندێک درێژی شەپۆل کە پێیان دەوترێت تیشکدانەوەی ئایۆنی، وزەی پێویستیان هەیە بۆ زیان گەیاندن بە دی ئێن ئەی و دەبنە هۆی شێرپەنجە. تیشکدانەوەی ئایۆنی بریتییە لە ڕادۆن، تیشکی ئێکس، تیشکی گاما، و شێوەکانی تری تیشکدانەوەی وزە بەرز. وزەی کەمتر، شێوە نا ئایۆنەکانی تیشکدانەوە، ئەوە نەدۆزراوەتەوە کە ڕووناکی بینراو و وزەی مۆبایلەکان ببنە هۆی شێرپەنجە لە خەڵکدا.
هەندێک پرۆسەی پزیشکی وەک تیشکی ئێکسی سنگ، سکانکردنی تۆمۆگرافیای کۆمپیوتەری (CT)، سکانکردنی تۆمۆگرافی دەرچوونی پۆزیترۆن (PET) و چارەسەری تیشکدانەوە دەتوانن ببنە هۆی زیان گەیاندن بە خانەکان کە ئەمەش دەبێتە هۆی شێرپەنجە. لەگەڵ ئەوەشدا، مەترسییەکانی شێرپەنجە لەم نەشتەرکارییە پزیشکیانە زۆر کەمن، و ئەگەری تووشنەبوونیان بەنزیکی هەمیشە گەورەترە لە مەترسییەکان.
ئەگەر لە ناوچەیەکدا دەژیت کە ئاستێکی بەرزی گازی ڕادۆنی تێدایە لە بەرد و خاکەکەیدا، لەوانەیە پێویست بکات ماڵەکەت تاقی بکەیتەوە بۆ ئەم گازە. پشکنینی ڕادۆنی ماڵەوە ئاسانە بۆ بەکارهێنان و تێچوونی زۆر نییە. زۆربەی کۆگاکانی ئامێرەکان کەلوپەلی تاقیکردنەوە دەفرۆشن. هەروەها چەند ڕێگایەک هەیە بۆ کەمکردنەوەی ڕێژەی ڕادۆن لە ماڵدا بۆ ئاستێکی سەلامەت.
تیشکی خۆر
هەموو تیشکەکانی خۆر تیشکی سەروو وەنەوشەیی (UV) دەردەدەن. بەرکەوتن بە تیشکی یوڤی دەبێتە هۆی زوو پیربوونی پێست و زیان گەیاندن بە پێست کە دەبێتە هۆی شێرپەنجەی پێست.
پێویستە خەڵکی لە هەموو تەمەنێکدا بڕی ئەو کاتانە سنووردار بکەن کە لە بەرکەوتن بە خۆردا بەسەری دەبەن، بەتایبەتی لە نێوان نیوەی بەیانی و درەنگانی پاش نیوەڕۆدا، هەروەها خۆیان بەدووربگرن لە سەرچاوەکانی تری تیشکدانەوەی یوڤی وەک پێستە داپۆشینی جێی خەوتن. لەبیرت بێت کە تیشکدانەوەی یوڤی بە لم و ئاو و بەفر و سەهۆڵەوە ڕەنگدەداتەوە و دەتوانێت بەناو شوشە و پەنجەرەکاندا بڕوات.
هەرچەندە شێرپەنجەی پێست زیاتر باوە لەنێو ئەو کەسانەی کە ڕەنگی پێستیان کاڵە، بەڵام ئەو کەسانەی هەر ڕەنگێکی پێستیان هەیە دەکرێت شێرپەنجەی پێست تیایاندا گەشە بکات، تەنانەت ئەوانەی پێستی ڕەشیان هەیە.
جگەرە
بەکارهێنانی جگەرە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی شێرپەنجە و مردن بەهۆی شێرپەنجەوە. ئەو کەسانەی کە بەرهەمەکانی جگەرە بەکاردەهێنن یان ئەوانەی بە بەردەوامی جگەرەی ژینگەیی بەکاردەهێنن (هەروەها پێیان دەوترێت دووکەڵی دەستی دووەم) چونکە خۆیان جگەرە ناکێشن بەڵکو دەوروبەرەکەیان جگەرە کێشن، مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجە زیاد دەکات چونکە بەرهەمەکانی جگەرە و دووکەڵی دەستی دووەم چەندین ماددەی کیمیاییان هەیە کە زیان بە دی ئێن ئەیی خانەکان دەگەیەنن.
بەکارهێنانی جگەرە دەبێتە هۆی چەندین جۆری شێرپەنجە، لەوانە شێرپەنجەی سییەکان، قوڕگ (سندوقی دەنگ)، دەم، ڕیخۆڵە، قوڕگ، گورچیلە، جگەر، گەدە، پەنکریاس، کۆلۆن و ڕیخۆڵە و ملی منداڵدان، هەروەها لوکیمیای تیژی مایلۆید. هەروەها ئەو کەسانەی جگەرەی بێ دووکەڵ بەکاردەهێنن مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی دەم و گەدە و پەنکریاس زیاترە.
هیچ ئاستێکی سەلامەتی بەکارهێنانی جگەرە نییە. ئەو کەسانەی کە هەر جۆرە جگەرەیەک بەکاردەهێنن بە توندی داوا دەکرێت واز لە جگەرەکێشان بهێنن. ئەو کەسانەی واز لە جگەرەکێشان دەهێنن بەبێ گوێدانە تەمەنیان، ڕێژەیەکی بەرچاویان هەیە لە تەمەنی چاوەڕوانکراودا بە بەراورد بەو کەسانەی کە بەردەوامن لە جگەرەکێشان. تەنانەت وازهێنان لە جگەرەکێشان لە کاتی دەستنیشانکردنی شێرپەنجە مەترسی مردن کەم دەکاتەوە.
