ناوه‌ڕۆك
ناساندن
سەروەری دەوڵەت (بە عەرەبی: السیادة الدولة، بە ئینگلیزی: State Sovereigeny)، بریتییە لە توانستی دەوڵەت بۆ ئەوەی بە سەربەستی هەڵسوکەوت بکات لەسەر ئاستی نێوخۆیی و نێودەوڵەتی بە ڕەچاوکردنی ڕێساکانی یاسای نێودەوڵەتی و پەیماننامەی ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بەبێ ئەوەی وابەستە و ملکەچی هیچ دەسەڵاتێکی تری بیانی بێت.
مێژووی گەشەکردنی سەروەری دەوڵەت
سەروەری دەوڵەت وەک بیرۆکەیەکی یاسای دروست بوون و سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بو سەرەتاکانی سەدەی شازدەهەم، ئەمەش لە دەرئەنجامی هەوڵ و کۆششی چەندین بیرمەند و فەیلەسوف کە ڕۆڵی گرنگ و گاریگەریان هەبوو لە بارەیەوە، وەکو بیرمەندی فەرەنسی (بودان) کە تیۆری سەروەری بۆ ئەو دەگەڕێتەوە کە توانی بە شێوەی یاسایی داڕشتنی بۆ بکات لە کتێبە بەناوبانگەکەی بە ناوی کۆماری شەشەم کە لە ساڵی ١٥٧٦ ز بڵاویکردەوە. هەروەها زۆربەی شارەزایان وای بۆ دەچن کە سەروەری لە ڕوانگەی یاسای نێودەوڵەتیەوە وەکو ڕێسایەکی نێودەوڵەتی مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پەیماننامەی (وستیڤالیا) لە ساڵی ١٦٤٨، وەک یەکەمین کۆڕبەندی ئەوروپی دان بە سەروەریدا نرا وەکو یەکێک لە کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی یاسای نێودەوڵەتی، لەو پەیماننامەیەدا بە ئاشکرا ئەوە خرایە ڕوو کە هەموو دەوڵەتێک کاروباری ناوخۆیی و دەرەکی خۆی هەیە و بۆ هیچ دەوڵەتێکی تر نیە دەستی تێوەربدات.
تایبەتمەندییەکانی سەروەری دەوڵەت چین؟
١-سەروەری شیاوی دابەشکردن و پارچە پارچەکردن نیە.
٢-سەروەری بەهیچ جۆرێک شیاوی ئەوە نیە دەستبەرداری ببیت لەبەر ئەوەی ئەبێتە هۆی لەناوچوونی ئیرادەی دەوڵەت و لەدەستدانی کەسایەتیە یاساییکەی.
٣-سەروەری شیاوی پێراسپێری نیە، بە واتای ئەوەی سەروەری نە دەتوانرێت ئاڵوگۆر بکرێت، نە تەفویض بکرێت بۆ کەسێکی تر.
٤-سەروەری شیاوی ئەوە نیە بگوازرێتەوە نە بە هێز و نە بە داگیرکردن.
٥-سەروەری شتێکی ڕێژەییە و ڕەها نیە.
ڕواڵەتەکانی سەروەری دەوڵەت
١- ڕواڵەتی دەرەکی: کە پێکدێت لە ڕێکخستنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکە لە ژێر ڕۆشنایی سیستمە ناوخۆییەکانیان، ئازادیی بەڕێوەبردنی کاروباری دەرەوەی خۆی، دیاریکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکە، ئازادیی گرێبەستکردن لەگەڵیان و مافی ڕاگەیاندنی شەڕ یان بێلایەن بمێنێتەوە، سەروەری دەرەکی هاوواتای سەربەخۆیی سیاسییە، واتا دەوڵەتی سەروەر ملکەچی هیچ دەوڵەتێکی دەرەکی نییە، یەکسانی لە نێوان هەموو دەوڵەتە سەروەرەکان بوونی هەیە، بۆیە ڕێکخستنی پەیوەندییە دەرەکییەکان لەسەر بنەمای سەربەخۆیی دامەزراوە، بەڵام دەبێت ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم دەرکەوتنە بەو مانایە نییە کە دەسەڵاتەکەی باڵادەستە، بەڵکو ئەوەی مەبەست لێی ئەوەیە کە لەسەر پێگەیەکی یەکسان لەگەڵ دەوڵەتە سەروەرەکانی دیکەدا وەستاوە و ئەمەش ڕێگری ناکات لە پەیوەستبوون و سنووردارکردنی بە پابەندبوون یان پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان لەگەڵیدا دەوڵەتەکانی تر.
٢- ڕواڵەتی ناوخۆیی: ئەمەش بە درێژکردنەوەی دەسەڵاتی خۆی بەسەر خاک و دەسەڵاتەکانیدا، و درێژکردنەوەی دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەموو بابەتەکان و جێبەجێکردنی ڕێساکانی بۆ هەموویان، نابێت دەسەڵاتێکی دیکە لەناو دەوڵەتدا هەبێت کە لە دەسەڵاتی دەوڵەت بەهێزتر بێت، دەسەڵاتی دەوڵەت بەسەر دانیشتووانەکەیدا دەبێت بەرز و گشتگیر بێت و هیچ دەسەڵاتێکی دیکەش نابێت لێی باڵاتر بێت یان کێبڕکێی لەگەڵدا بکات لە سەپاندنی ئیرادەی خۆیدا.
هەردوو لایەنی ڕواڵەتی سەروەری دەوڵەت بەستراوەتەوە بە ئەویترەوە، بەو پێیەی سەروەری دەرەکی مەرجی سەروەری ناوخۆیی خۆیەتی.
دەوڵەتان لە ڕووی سەروەریەوە دوو جۆرن
١- دەوڵەتانی خاوەن سەروەری تەواوەتی: ئەو دەوڵەتانەن کە لە کاروباری ناوخۆ یان دەرەکیدا لە ژێر چاودێری یان کۆنترۆڵی هیچ لایەن وڵاتێکی تردا نین، ئازادی ڕەهای هەیە بۆ دامەزراندنی دەستووری خۆی یان دەستکاری کردنی.
٢- ئەو دەوڵەتانەی خاوەن سەروەری تەواوەتی نین: کاتێک توانای دەوڵەت لە هەڵسوکەوتەکانیدا سنوردار دەبێت بەهۆی ملکەچبوونی بۆ بارودۆخێکی دیارکراو کە سەربەستیەکی کۆت دەکات لە کاروبارە دەرەکییەکاندا، تەنانەت هەندێک جار لە کاروباری ناوخۆشدا، ئەو دەوڵاتانەی خاوەنی سەروەری تەواوەتی نین بریتین لە:
- ئەو دەوڵەتانەی ملکەچی سیستەمی چاودرێری (ئینتیداب) بوون.
- ئەو دەوڵەتانەی لەژێر سیستەمی سەرپەرشتیاریدا بوون.
- ئەو دەوڵەتانەی پاشکۆی دەوڵەتانی ترن.
- ئەو دەوڵەتانەی دەکەونە ژێر باری داگیرکردنەوە لەلایەن دەوڵەتێکی ترەوە.
- ئەو دەوڵەتانەی لەژێر باری بێلایەنی هەمیشەییدان، واتا لە ڕووی سەربازییەوە بۆی نییە هیچ جۆرە چالاکییەک ئەنجام بدات.
