ناوه‌ڕۆك
ناساندن
کەرت بوونی لێو و مەڵاشوو (بە ئینگلیزی: Cleft lip and Cleft palate، بە عەرەبی: الشفة المشقوقة والشق الحلقي) ناسراوە بە لێوی شەکری یان کەروێشکە لێو کرانەوە یان دوولەت بوونە لە لێوی سەرەوە، ڕەگی دەم (مەڵاشوو) یان هەردووکیان. کەرت بوونی لێو و مەڵاشوو دەبێتە هۆی ئەوەی کە پێکهاتەی دەموچاو کە لە منداڵێکی لە دایک نەبوودا گەشە دەکات بە تەواوی دانەخرێت. ئەم حاڵەتانە یەکێکن لە باوترین نەخۆشییەکانی لەدایکبوون. بەزۆری وەک کەموکوڕییەکی جیاکراوەی لەدایکبوون ڕوودەدات، بەڵام هەروەها پەیوەستن بە چەندین نەخۆشیی بۆماوەیی یان سیندرۆمی.
کەرت بوونی لێو چییە؟
لێو لە نێوان هەفتەی چوارەم و حەوتەمی دووگیانیدا دروست دەبێت. کاتێک منداڵێک لە ماوەی دووگیانیدا گەشە دەکات، شانەی لەش و خانە تایبەتەکان لە هەر لایەکی سەرەوە بەرەو ناوەڕاستی دەموچاو گەشە دەکەن و پێکەوە کۆدەبنەوە بۆ دروستکردنی دەموچاو. ئەم تێکەڵکردنەی شانەکان تایبەتمەندییەکانی دەموچاو دروست دەکات، وەک لێو و دەم. کەرت بوونی لێو ئەگەر ئەو شانەیەی کە لێوەکە دروست دەکات بە تەواوی پێش لەدایکبوون تێکەڵ نەبێت ڕوودەدات و ئەمەش دەبێتە هۆی کرانەوەی لێوی سەرەوە. دەکرێت کرانەوەی لێوەکە بچووک یان دەکرێت کرانەوەیەکی گەورە بێت کە بەناو لێوەکەدا بۆ لووت دەڕوات. ئەم حاڵەتە لەوانەیە لەسەر یەک یان هەردوو لای لێو یان ناوەڕاستی لێوەکە دروست ببێت، کە زۆر بە دەگمەن ڕوودەدات. هەروەها ئەو منداڵانەی کە کەرت بوونی لێویان هەیە دەتوانن کەرت بوونی مەڵاشووشیان هەبێت.
کەرت بوونی مەڵاشوو چییە؟
ڕەگی دەم (مەڵاشوو) لە نێوان هەفتەی شەشەم و نۆیەمی دووگیانیدا دروست دەبێت. لە کاتی دووگیانیدا ئەو شانەیەی کە مەڵاشوو پێکدەهێنێت بە تەواوی یەکی نەگرتووە. بۆ هەندێک منداڵ، هەردوو بەشی پێشەوە و دواوەی مەڵاشوو کراوەن. بۆ منداڵەکانی تر، تەنها بەشێک کراوەیە. لە ڕاستیدا ئەو منداڵانەی کە لێوێکی کەرت بوویان هەیە لەگەڵ یان بەبێ کەرت بوونی مەڵاشوو بە تەنها زۆرجار کێشەیان هەیە لە خواردن و قسەکردن بە ڕوونی و لەوانەیە هەوکردنی گوێیان هەبێت. هەروەها لەوانەیە کێشەی بیستن و کێشەی ددانیان هەبێت.
نیشانەکان
بە شێوەیەکی گشتی، جیابوونەوەیەک (پارچە پارچە) لە لێو یان مەڵاشوو ڕاستەوخۆ لە کاتی لەدایکبووندا دەناسرێتەوە. چۆن دەردەکەون:
- جیابوونەوەیەک لە ناو دەم و مەڵاشوودا کاریگەری لەسەر یەک یان ھەردوو لای دەم و چاو دەبێت
- دابەشبوونێک لە لێوکە کە تەنها وەک درزێکی بچووک لە لێودا دەردەکەوێت یان لە لێوەوە درێژ دەبێتەوە بەناو بەشی سەرەوەی پووک و دەچێتە خوارەوەی لووت
- درزبردنی مەڵاشوو لەسەر ڕووخسار کاریگەری نییە.
بە شێوەیەکی کەمتر باو، کەرت بوون تەنها لە ماسولکەکانی نەرمی مەڵاشوو ڕوودەدات کە لە پشتەوەی دەم دایە و بە ناوپۆشی دەم داپۆشراوە. ئەم جۆرە نەخۆشییە زۆرجار لە کاتی لەدایکبووندا تێبینی ناکرێت و لەوانەیە تا دواتر دەستنیشان نەکرێت کاتێک نیشانەکان دەردەکەون. نیشانەکانی کەرت بوونی مەڵاشوو بریتین لە:
- کێشەی خواردن
- بە ئەستەم قووتدان: لەگەڵ ئەگەری ئەوەی کە شلە یان خۆراکەکان لە لووتەوە دەربچن
- بە ئەستەم ئاخاوتن
- هەوکردنی درێژخایەنی گوێ
- ناڕێکی ڕووخسار
هۆکارەکان
ئەم حاڵەتانە ڕوودەدەن ئەو کاتەی کە شانەکانی ناو ڕووخسار و دەمی منداڵەکە بە شێوەیەکی دروست تێکەڵ نابن. بە شێوەیەکی ئاسایی ئەو شانانەی کە لێو و مەڵاشوو پێکدەهێنن لە مانگی دووەم و سێیەمی دووگیانیدا پێکەوە تێکەڵ دەبن. بەڵام لەو منداڵانەی کە کەرت بوونی لێو و مەڵاشوویان هەیە، تێکەڵەکە هەرگیز ڕوو نادات یان تەنها بەشێکی ڕوودەدات و بەشەکەی تری بە کراوەیی جێدەمێنێت. توێژەران پێیان وایە زۆربەی حاڵەتەکانی کەرت بوونی لێو و تێکچوونی لێو بەهۆی کارلێککردنی فاکتەرە بۆماوەیی و ژینگەییەکانەوە دروست دەبن. لە زۆرێک لە منداڵاندا، هۆکارێکی دیاریکراو نەدۆزراوەتەوە، یان ئەوەی دایک دەیخوات و دەیخواتەوە، یان هەندێک دەرمان کە لە کاتی دووگیانیدا بەکاری دەهێنێت دەبنە هۆکار.
دایک یان باوک دەتوانن ئەو جینانە بگوازنەوە کە دەبنە هۆی کەرت بوون، یان بە تەنها یان وەک بەشێک لە نەخۆشییەکی بۆماوەیی کە لێوێکی کەرت بوو یان مەڵاشووی کەرت بوو وەک یەکێک لە نیشانەکانی دەگرێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، منداڵ جینێک بە میرات وەردەگرێت کە وایان لێدەکات ئەگەری تووشبوونیان بە کەرت بوون زیاتر بێت، و دواتر هۆکارێکی ژینگەیی لە ڕاستیدا دەبێتە هۆی ڕوودانی کەرت بوونەکە. هۆکارە بۆ ماوەییەکان وەک ناڕێکی لە بۆهێڵەکان (وادادەنرێت زیاتر لە ٤٠٠ بۆهێڵ پەیوەندیان بە دروست بوونی ئەم ناڕێکیەوە هەبێت). لەم دواییانەدا، سی دی سی CDC ڕاپۆرتێکی بڵاوکردەوە لەسەر ئەنجامە گرنگەکانی لێکۆڵینەوەکان دەربارەی هەندێک فاکتەر کە ئەگەری منداڵبوون زیاد دەکەن لەگەڵ ئەم حاڵەتانەدا، وەک
- جگەرە کێشان
- نەخۆشی شەکرە
- بەکارهێنانی هەندێک دەرمانی دیاریکراو ئەو ئافرەتانەی کە دەرمانی دیاریکراو بەکاردەهێنن بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشیی گەشکە لە منداڵاندا، وەک تۆپیرامیت یان ترشی ڤالپرۆیک لە ماوەی سێ مانگی یەکەمی دووگیانیدا، مەترسی ئەوەیان هەیە کە منداڵێکیان هەبێت کە لێوی کەرت بووی هەبێت لەگەڵ یان بەبێ مەڵاشووی کەرت بوو، بە بەراورد بەو ئافرەتانەی کە ئەم دەرمانانەیان بەکارنەهێناوە.
نەهێشتن و خۆپاراستن
دوای ئەوەی منداڵێک بە شێوەیەکی خراپ لەدایک دەبێت، دایک و باوک نیگەرانن لە ئەگەری بوونی منداڵێکی دیکە بە هەمان حاڵەت. لە کاتێکدا زۆرێک لە حاڵەتەکانی کەرت بوونی لێو و مەڵاشوو ناتوانرێت ڕێگری لێبکرێت، ئەم هەنگاوانە بۆ زیادکردنی تێگەیشتنت یان کەمکردنەوەی مەترسیەکانت ڕەچاو بکە:
- ڕاوێژکاری بۆماوەیی. ئەگەر مێژوویەکی خێزانیت هەیە لەم حاڵەتەدا، پێش ئەوەی دووگیان بیت بە پزیشکەکەت بڵێ. پزیشکەکەت لەوانەیە تۆ ڕەوانەی ڕاوێژکارێکی بۆماوەیی بکات کە دەتوانێت لە دیاریکردنی مەترسی هەبوونی منداڵێک بە کەرت بوونی لێو و مەڵاشوو یارمەتیت بدات.
- ڤیتامینەکانی پێش منداڵبوون بخۆ: ئەگەر پلانت هەیە بەم زووانە دووگیان بیت، لە پزیشکەکەت بپرسە ئەگەر پێویستە ڤیتامینەکانی پێش منداڵبوون وەربگریت.
- جگەرە و کحول بەکارمەهێنە: بەکارهێنانی کحول یان جگەرە لە ماوەی دووگیانیدا مەترسی نەخۆشی زگماکی زیاد دەکات.
