ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جۆری دامەزراوەکان لە یەکێتی ئەورووپا (بە عەرەبی: أنواع المؤسسات في الاتحاد الأوروبي، و بە ئینگلیزی: Types of institutions in the European Union)، سیستەمی دامەزراوەیی یەکێتی ئەورووپا تایبەتە و سیستەمی بڕیاردان بەردەوام لە پەرەسەندندایە. حەوت دامەزراوەی ئەورووپی و حەوت دەزگای یەکێتی ئەورووپا و زیاتر لە ٣٠ دەزگای نامەرکەزی لە سەرانسەری یەکێتی ئەورووپادا بڵاوبوونەتەوە، ئەوان پێکەوە کار دەکەن بۆ چارەسەرکردنی بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی یەکێتی ئەورووپا و خەڵکی ئەورووپا. لە ڕووی بەڕێوەبردنەوە ٢٠ دەزگا و ڕێکخراوی دیکەی یەکێتی ئەورووپا هەن کە ئەرکی یاسایی دیاریکراو و ٤ خزمەتگوزاری نێودەوڵەتی جێبەجێ دەکەن کە پشتگیری دامەزراوەکان دەکەن. هەموو ئەم دامەزراوانە ڕۆڵی تایبەتیان هەیە، لە پەرەپێدانی یاساکانی یەکێتی ئەورووپاوە بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتەکان و کارکردن لەسەر بوارە تایبەتەکان وەک تەندروستی، پزیشکی، گواستنەوە و ژینگە.
دامەزراوەکان
دامەزراوەکان دەسەڵات و بەرپرسیارێتی و ڕێوشوێنەکانی دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا لە پەیماننامە دامەزرێنەرەکانی یەکێتی ئەورووپادا دانراوە: پەیماننامەی کارکردنی یەکێتی ئەورووپا (١٩٥٧) و پەیماننامەی یەکێتی ئەورووپا (١٩٩٢). بەم دواییانە پەیماننامەی لیسبۆن (٢٠٠٧) چەند گۆڕانکارییەکی پێشکەش کرد و زیادکردنی شارەزاییەکانی پێشکەش کرد. چوار دامەزراوەی سەرەکی یەکێتی ئەورووپا، بە ئەرکە جیاوازەکانیانەوە، لە نزیکەوە پێکەوە کار دەکەن بۆ دیاریکردنی ئەجێندای یەکێتی ئەورووپا و دەستپێکردن و هەماهەنگیکردنی یاسادانانی یەکێتی ئەورووپا. بە شێوەیەکی گشتی ئەنجومەنی ئەورووپا یاسا جێبەجێ ناکات، بەڵام دەتوانێت ڕێککەوتن لەسەر گۆڕانکارییەکان لە پەیماننامەی کارکردنی یەکێتی ئەورووپادا بکات، ڕۆڵی سەرەکی ئەوەیە کە ئاڕاستەی سیاسی یەکێتی ئەورووپا دیاری بکات.
لە زۆربەی حاڵەتەکاندا پەرلەمانی ئەورووپا، ئەنجومەنی یەکێتی ئەورووپا و کۆمیسیۆنی ئەورووپا ئەو سیاسەت و یاسایانە بەرهەم دەهێنن کە لە سەرانسەری یەکێتی ئەورووپادا جێبەجێ دەکرێن. ئەو پرۆسەیەی کە بەدوایدا دەگەڕێن پێی دەوترێت پرۆسەی یاسایی ئاسایی. کۆمسیۆن پێشنیاری یاسای نوێ دەکات و پەرلەمان و ئەنجومەنی یەکێتی ئەورووپا پەسەندیان دەکەن، پاشان وڵاتانی ئەندام جێبەجێیان دەکەن و کۆمیسیۆن دڵنیا دەکاتەوە کە یاساکان بە شێوەیەکی گونجاو جێبەجێ دەکرێن.
دوو جۆر دامەزراوەمان هەیە بە شێوەیەکی گشتی
١- دامەزراوەی فەرمی
٢- دامەزراوەی نافەرمی
لایەنەکان
جگە لە دامەزراوەکان، ژمارەیەک لایەن هەن کە ڕۆڵی تایبەتیان هەیە لە یارمەتیدانی یەکێتی ئەورووپا بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی، هەندێک لە دامەزراوەکان ئەرکیان هەیە ئامۆژگاری دامەزراوەکان بکەن (لیژنەی ئابووری و کۆمەڵایەتی ئەورووپا، لیژنەی هەرێمەکانی ئەورووپا). هەندێکی دیکە دڵنیا دەبن لەوەی کە دامەزراوەکان پابەندن بە یاسا و ڕێوشوێنەکانی یەکێتی ئەورووپاوە (ئۆمبودسمانی ئەورووپی، سەرپەرشتیاری پاراستنی داتای ئەوروپی). دەزگای کاری دەرەوەی ئەورووپا دەستەیەکی سیاسەتی دەرەوەیە کە پشتگیری یەکێتی ئەورووپا دەکات لە کاروباری دەرەوە.
خزمەتگوزارییەکانی نێوان دامەزراوە
دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا ٤ خزمەتگوزاری نێودەوڵەتییان دروستکرد بۆ خزمەتکردن و پشتگیریکردنی کارەکانی دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا و هەروەها دەزگا و دامەزراوەکانی. هەریەکەیان ئەرکی تایبەتیان هەیە کە پێداویستییە سەرەکییەکانی دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا دەگرێتەوە، وەک دامەزراندن، فێربوون و گەشەپێدانی ستاف، زانیاری و بڵاوکردنەوە. نوسینگەی بڵاوکراوەکان لە ساڵی ١٩٤٩ دامەزراوە، لە کاتێکدا نووسینگەکانی دیکە بەم دواییانە دامەزراون: نوسینگەی هەڵبژاردنی کارمەندانی ئەورووپا لە ٢٠٠٣، قوتابخانەی بەڕێوەبردنی ئەورووپی لە ٢٠٠٥ و تیمی وەڵامدانەوەی فریاکەوتنی کۆمپیوتەر لە ٢٠١٢.
نامەرکەزییەکان
لە ئێستادا زیاتر لە ٣٠ دەزگای نامەرکەزی هەیە. ئەوان کەسایەتی یاسایی خۆیان هەیە، بۆ ماوەیەکی نادیار دامەزراون و جیاوازن لە دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا. ڕێکخراوە ناحکوومییەکان بەشدارن لە جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی یەکێتی ئەورووپا، هەروەها پشتیوانی لە هەماهەنگی نێوان یەکێتی ئەورووپا و حکومەتە نیشتمانییەکان دەکەن بە کۆکردنەوەی شارەزایی تەکنیکی و پسپۆڕی و زانیاری لە هەردوو دامەزراوەکانی یەکێتی ئەورووپا و دەسەڵاتدارانی نیشتمانی. ئاژانسە نامەرکەزییەکان لە سەرانسەری ئەورووپادا بڵاوبوونەتەوە و کار لەسەر ئەو بابەتانە دەکەن کە کاریگەرییان لەسەر ژیانی ڕۆژانەی نزیکەی ٤٥٠ ملیۆن کەس هەیە کە لە یەکێتی ئەورووپادا دەژین. نموونەکان بریتین لە خۆراک، دەرمان، دادپەروەری، سەلامەتی گواستنەوە، ماددەی هۆشبەر و ژینگە.
بۆ نموونه: دەزگای دەرمانی ئەورووپا دەزگایەکی لامەرکەزییە کە دەکەوێتە ئەمستردام. لە ساڵی ١٩٩٥ دامەزراوە و کار لەسەر دڵنیابوون لە کاریگەری و سەلامەتی دەرمانەکانی مرۆڤ و ڤێتێرنەر لە سەرانسەری ئەورووپا دەکات. هەروەها برەو بە توێژینەوە و داهێنان دەدات لە پەرەپێدانی دەرمانەکاندا. بەشێوەیەکی بەرچاو بەشداری کردووە لە پەرەپێدانی دەرمانی منداڵان و چارەسەرەکان بۆ نەخۆشییە دەگمەنەکان و چارەسەری پێشکەوتوو و دەرمانی ڕووەکی و ڤێتێرنەری. هەروەها ڕۆڵی هەیە لە چارەسەرکردنی کێشەکانی تەندروستی گشتی وەک ئایدز، شێرپەنجە، ئەلزەهایمەر و شەکرە.
سیاسەتی دەرەکی و ئاسایشی هاوبەش
یەکێتی ئەورووپا سێ دەزگای دامەزراندووە بۆ ئەنجامدانی ئەرکی تەکنیکی و زانستی و بەڕێوەبردن. ئەرکی سەرەکی ئەم سێ وڵاتە یارمەتیدانی یەکێتی ئەورووپا و وڵاتانی ئەندامیەتی بۆ جێبەجێکردنی سیاسەتی هاوبەشی دەرەوە و ئاسایش، لەوانە سیاسەتی ئاسایش و بەرگری هاوبەش و لایەنەکانی دیکەی چالاکی دەرەکی یەکێتی ئەورووپا.
- دەزگای بەرگری ئەورووپا
دەزگای بەرگری پشتیوانی لە پەرەپێدانی توانای بەرگری و هەماهەنگی سەربازی لە نێوان وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا دەکات. ئەمە توێژینەوە و تەکنەلۆژیای بەرگری بەهێز دەکات و پیشەسازی بەرگری ئەورووپا بەهێز دەکات وەک ڕووکارێکی سەربازی کاردەکات لەسەر سیاسەتی یەکێتی ئەورووپا.
- پەیمانگای ئەورووپی بۆ لێکۆڵینەوەی ئاسایش
وەزارەتی دەرەوە لەبارەی سیاسەتی ئاسایش و بەرگرییەوە ڕوونکردنەوە دەدات شیکردنەوە دابین دەکات و کۆڕبەندی گفتوگۆ ڕێکدەخات بۆ یارمەتیدان لە داڕشتنی سیاسەتی یەکێتی ئەورووپا، و بەشداری دەکات لە گفتوگۆکردن لەسەر ستراتیژی ئاسایش لە ناوەوە و دەرەوەی ئەورووپا.
- سەنتەری سەتەلایتی یەکێتی ئەورووپا
ناوەندی مانگی دەستکرد بەرهەم و خزمەتگوزاری هەواڵگری جوگرافی دابین دەکات، بە شێوەیەکی سەرەکی بە شیکردنەوەی داتای مانگی دەستکردی چاودێری زەوی. ئاگادارکردنەوەی زوو بۆ بڕیاردەران دابین دەکات لە ئەگەری قەیرانەکان بۆ ئەوەی بتوانن ڕێوشوێنی دیپلۆماسی و ئابووری و مرۆیی لە کاتی گونجاودا بگرنەبەر.
دەزگا جێبەجێکارەکان
کۆمسیۆنی ئەورووپا بۆ ماوەیەکی دیاریکراو ٦ دەزگای جێبەجێکاری دامەزراندووە بۆ بەڕێوەبردنی ئەرکە دیاریکراوەکانی پەیوەست بە بەرنامەکانی یەکێتی ئەورووپاوە. ئەم دەزگا جێبەجێکارانە کە قەوارەی یاسایین، کار لەسەر دەستپێشخەرییەکانی کۆمیسیۆن دەکەن، لە تەندروستی و پەروەردەوە بۆ داهێنان و توێژینەوە. بۆ نموونه: کۆمسیۆنی ئەورووپا ئەنجومەنی داهێنانی ئەورووپی و ئاژانسی جێبەجێکاری SME (EISMEA)ی دامەزراند بۆ پەرەپێدان و جێبەجێکردنی ئەنجومەنی داهێنانی ئەورووپی کە تەکنەلۆژیا و داهێنانە پێشکەوتووەکان دەستنیشان دەکات و پشتگیری دەکات، هەروەها ئاژانسەکە بەرپرسیارە لە بەڕێوەبردنی بەرنامەکانی یەکێتی ئەورووپا لە پشتیوانی و سیستەمی ژینگەیی داهێنان و بازاڕی تاک و سیاسەتی بەکاربەران و وەبەرهێنانی داهێنانی نێودەوڵەتی. ئەو دڵنیا دەکاتەوە لەوەی کە ئەو کارەی کە لەلایەن ئەم پرۆگرامانەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت ئەنجام دەدات و بەشدارییەکی بەنرخ بۆ کۆمیسیۆن دابین دەکات بۆ ئەرکە سیاسییەکانی.
دەزگا و لایەنەکانی یوراتۆم
دوو دەزگای ئەورووپی هەن کە دامەزراون بۆ پشتگیریکردنی ئامانجەکانی پەیماننامەی کۆمەڵگەی وزەی ئەتۆمی ئەورووپا (EURATOM، 1957). ئامانجەکانی پەیماننامەکە بریتین لە: هەماهەنگیکردنی بەرنامە ئەتۆمییە نیشتمانییەکان بۆ مەبەستی ئاشتییانە بۆ دابینکردنی زانیاری و ژێرخانی وزە، هەروەها دابینکردنی وزەی پێویست و دابینکردنی وزەی ئەتۆمی.
- ئاژانسی دابینکردنی یوراتۆم: ئاژانسەکە دڵنیایی دەدات لە دابینکردنی سووتەمەنی ئەتۆمی بە شێوەیەکی بەردەوام و یەکسان بۆ بەکارهێنەرانی یەکێتی ئەورووپا. ئاسایشی هاوڵاتیان لە ئەورووپا زیاد دەکات.
- یەکخستن بۆ کاری هاوبەشی وزە: ئەم بەڵێنە هاوبەشە بەشداری یەکێتی ئەورووپا بەڕێوە دەبات لە پڕۆژەی ITER (کە لە بنەڕەتدا پڕۆژەی کارلێکەری تاقیکردنەوەی گەرمی ناوکی نێودەوڵەتییە) کە دیزاین کراوە بۆ نیشاندانی توانای زانستی و تەکنۆلۆژی هێزی یەکخستن و هاوکاریکردن لەگەڵ ژاپۆن لەسەر پرۆژەکانی توێژینەوە و پەرەپێدانی یەکخستن.
