پێشەکی

پیسبوونی ژینگە یەکێکە لە گەورەترین کێشەکانی سەردەمی ئێستا کە کاریگەری نەرێنی لەسەر ژیانی مرۆڤ و ژینگە بە گشتی دادەنێت. لەگەڵ پێشکەوتنی پیشەسازی و تەکنەلۆژیا، ژمارەیەکی زۆر لە ماددە کیمیاییەکان و پیسکەرەکان دەڕژێنە ناو ژینگەوە کە دەبنە هۆی گۆڕانکاری لە سروشتی ژینگە و کاریگەری لەسەر تەندروستی مرۆڤ و گیانلەبەران دادەنێن.

یەکێک لەو سیستەمانەی لەشی مرۆڤ کە زۆر هەستیارە بەرامبەر بە پیسبوونی ژینگە، سیستەمی هۆرمۆنییە. ئەم سیستەمە ڕۆڵێکی گرنگ لە ڕێکخستنی زۆربەی پرۆسە فسیۆلۆژییەکانی لەشدا دەگێڕێت، لە گەشەکردنەوە بگرە تا زاوزێ و میتابۆلیزم. هەر تێکچوونێک لەم سیستەمەدا دەتوانێت کاریگەری قووڵ و درێژخایەنی لەسەر تەندروستی مرۆڤ هەبێت.

سیستەمی هۆرمۆنی لەش

پێناسە و گرنگی

سیستەمی هۆرمۆنی (سیستەمی ئەندۆکرین) کۆمەڵێک ڕژێن و ئۆرگانە کە هۆرمۆن بەرهەم دەهێنن و دەیانگەیەننە خوێن. هۆرمۆنەکان وەک پەیامنێر کار دەکەن و فەرمان بە خانەکانی لەش دەدەن بۆ ئەنجامدانی کردارە جیاوازەکان. ئەم سیستەمە ڕۆڵێکی سەرەکی لە ڕێکخستنی زۆربەی پرۆسە فسیۆلۆژییەکانی لەشدا دەگێڕێت، لەوانە:
- گەشەکردن و پێگەیشتن
- میتابۆلیزم و وزە
- زاوزێ و دووگیانی
- دڵەکوتە و فشاری خوێن
- کۆنترۆڵی کێش
- دۆخی دەروونی و هەست

جۆرەکانی هۆرمۆن و ئەرکەکانیان

چەندین جۆری سەرەکی هۆرمۆن هەن، لەوانە:
- هۆرمۆنەکانی ڕژێنی دەرەقی: وەک تایرۆکسین، کە میتابۆلیزم ڕێک دەخات
- هۆرمۆنەکانی زاوزێ: وەک تێستۆستیرۆن و ئیسترۆجین
- هۆرمۆنەکانی گەشەکردن: لە ڕژێنی پیتویتەری دەردەچن
- ئینسۆلین: لە پەنکریاس دەردەچێت و شەکری خوێن ڕێک دەخات
- کۆرتیزۆڵ: لە ڕژێنی ئەدرینال دەردەچێت و لە کاتی سترێسدا ڕۆڵ دەگێڕێت

پیسبوونی ژینگە

سەرچاوە سەرەکییەکانی پیسبوونی ژینگە

- پیشەسازی: کارگەکان، پاڵاوگەکان، و کانەکان
- کشتوکاڵ: بەکارهێنانی پەین و دەرمانی کیمیایی
- گواستنەوە: دووکەڵی ئۆتۆمبێل و فڕۆکەکان
- بەکارهێنانی وزەی فۆسیلی: سووتاندنی نەوت و خەڵووز
- پاشماوەی ماڵان و پیشەسازی

جۆرەکانی پیسکەری ژینگەیی

- پیسکەرە کیمیاییەکان: وەک ڕەساس، جیوە، و دیۆکسین
- پیسکەرە ئۆرگانیکە بەردەوامەکان (POPs): وەک DDT و PCBs
- پیسکەرە هەوایی و گازییەکان: وەک ئۆزۆن و دووانۆکسیدی کاربۆن
- پلاستیک و مایکرۆپلاستیک
- تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ

کاریگەری پیسبوونی ژینگە لەسەر سیستەمی هۆرمۆنی

تێکدەرەکانی هۆرمۆنی (Endocrine Disruptors)

تێکدەرەکانی هۆرمۆنی ئەو ماددە کیمیاییانەن کە دەتوانن کار لە سیستەمی هۆرمۆنی بکەن. ئەمانە دەتوانن:

- لاسایی هۆرمۆنەکان بکەنەوە
- بەربەست بن لە کاری هۆرمۆنەکان
- گۆڕانکاری لە بەرهەمهێنان یان چالاکی هۆرمۆنەکان بکەن

نموونەی تێکدەرەکانی هۆرمۆنی:
- بیسفینۆل A (BPA): لە پلاستیکدا بەکاردێت
- فثالات: لە پلاستیک و بەرهەمە جوانکارییەکاندا بەکاردێت
- دیۆکسین: لە پرۆسەی پیشەسازیدا بەرهەم دێت
- ئافەتکوژەکان: وەک DDT و کلۆردان

کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکانی ڕژێنی دەرەقی

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر بەرهەمهێنان و چالاکی هۆرمۆنەکانی ڕژێنی دەرەقی بکەن، کە دەبێتە هۆی:

- کەمی یان زۆری چالاکی ڕژێنی دەرەقی
- گۆڕانکاری لە میتابۆلیزم
- کاریگەری لەسەر گەشەی مێشک لە منداڵاندا

کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکانی زاوزێ

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر هۆرمۆنە زاوزێییەکان بکەن، کە دەبێتە هۆی:
- کەمبوونەوەی پیتێنی
- ناڕێکی لە سووڕی مانگانە
- گۆڕانکاری لە پێگەیشتنی سێکسی
- زیادبوونی مەترسی هەندێک جۆری شێرپەنجە

کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکانی میتابۆلیزم

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکانی وەک ئینسۆلین بکەن، کە دەبێتە هۆی:
- زیادبوونی مەترسی نەخۆشی شەکرە
- کێشە لە کۆنترۆڵکردنی کێشی لەش
- گۆڕانکاری لە سووتاندنی چەوری

کاریگەری لەسەر هۆرمۆنەکانی گەشەکردن

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر هۆرمۆنی گەشە بکەن، کە دەبێتە هۆی:
- گۆڕانکاری لە ڕێژەی گەشەکردن
- کاریگەری لەسەر بەرزی و کێشی کۆتایی
- گۆڕانکاری لە کاتی پێگەیشتنی سێکسی

میکانیزمەکانی کاریگەری پیسبوونی ژینگە لەسەر سیستەمی هۆرمۆنی

لاسایی کردنەوەی هۆرمۆن

هەندێک پیسکەری ژینگەیی دەتوانن پێکهاتەیەکی هاوشێوەی هۆرمۆنە سروشتییەکانیان هەبێت. ئەمە وا دەکات کە:
- بچنە ناو ڕێڕەوی هۆرمۆنەکانەوە و وەک هۆرمۆن کار بکەن
- ببنە هۆی چالاکی زیادە یان نابەجێی هۆرمۆنی
- تێکدانی هاوسەنگی هۆرمۆنی لەش

بەربەستکردنی ڕێڕەوی هۆرمۆن

هەندێک پیسکەر دەتوانن ببنە هۆی داخستن یان بەربەستکردنی ڕێڕەوی هۆرمۆنەکان:
- ڕێگری لە گەیشتنی هۆرمۆن بە خانە ئامانجەکان
- کەمکردنەوەی کاریگەری هۆرمۆنە سروشتییەکان
- دروستکردنی حاڵەتی کەمی هۆرمۆن

گۆڕانکاری لە بەرهەمهێنانی هۆرمۆن

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر ڕژێنەکان و پرۆسەی بەرهەمهێنانی هۆرمۆن بکەن:
- زیادکردن یان کەمکردنەوەی بەرهەمهێنانی هۆرمۆن
- گۆڕینی هاوکێشەی بەرهەمهێنانی هۆرمۆنە جیاوازەکان
- تێکدانی پرۆسەی گۆڕینی پێشهۆرمۆن بۆ هۆرمۆنی چالاک

گۆڕانکاری لە میتابۆلیزمی هۆرمۆن

پیسکەرەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر چۆنیەتی شیکردنەوە و لەناوبردنی هۆرمۆنەکان لە لەشدا بکەن:
- خێراکردن یان هێواشکردنی پرۆسەی شیکردنەوەی هۆرمۆن
- گۆڕینی ماوەی مانەوەی هۆرمۆن لە لەشدا
- دروستکردنی بەرهەمی لاوەکی زیانبەخش لە کاتی شیکردنەوەی هۆرمۆندا

کاریگەرییە درێژخایەنەکانی پیسبوونی ژینگە لەسەر تەندروستی مرۆڤ

کاریگەری لەسەر پەرەسەندن و گەشەی منداڵ

- گۆڕانکاری لە پەرەسەندنی کۆرپەلە
- دواکەوتن لە گەشەی جەستەیی و دەروونی منداڵ
- زیادبوونی مەترسی کێشەکانی فێربوون و ڕەفتار

کاریگەری لەسەر کۆئەندامی زاوزێ

- کەمبوونەوەی پیتێنی لە پیاوان و ژنان
- زیادبوونی مەترسی لەباربردنی سروشتی
- گۆڕانکاری لە کاتی پێگەیشتنی سێکسی

زیادبوونی مەترسی نەخۆشییە درێژخایەنەکان

- شێرپەنجە: بەتایبەت شێرپەنجەی پەیوەندیدار بە هۆرمۆن وەک مەمک و پرۆستات
- نەخۆشی شەکرە: بەهۆی کاریگەری لەسەر ئینسۆلین و میتابۆلیزم
- نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان: بەهۆی گۆڕانکاری لە میتابۆلیزم و فشاری خوێن
- کێشەکانی دەماخ و کۆئەندامی دەمار: وەک نەخۆشی ئەلزهایمەر و پارکینسۆن

کاریگەری لەسەر سیستەمی بەرگری

- لاوازبوونی سیستەمی بەرگری
- زیادبوونی هەستیاری و نەخۆشییە ئیمیونییەکان
- کەمبوونەوەی توانای لەش بۆ بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشی و هەوکردن

کاریگەری لەسەر تەندروستی دەروونی

- گۆڕانکاری لە دۆخی دەروونی و هەڵسوکەوت
- زیادبوونی مەترسی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ
- کاریگەری لەسەر فێربوون و یادەوەری

ڕێگاکانی خۆپاراستن و کەمکردنەوەی کاریگەری پیسبوونی ژینگە

هەنگاوە تاکەکەسییەکان

- بەکارهێنانی بەرهەمی ئۆرگانیک و سروشتی
- کەمکردنەوەی بەکارهێنانی پلاستیک
- پاککردنەوەی ماڵ بە شێوەیەکی دروست
- خواردنی خۆراکی هەمەجۆر و تەندروست
- وەرزش و چالاکی جەستەیی بەردەوام

هەنگاوە کۆمەڵایەتییەکان

- پشتگیری لە یاسا و ڕێسای ژینگەپارێزی
- بەشداریکردن لە هەڵمەتەکانی پاککردنەوەی ژینگە
- هاندانی بەکارهێنانی وزەی پاک و نوێبووەوە
- پەروەردەی ژینگەیی لە قوتابخانە و زانکۆکان

 هەنگاوە حکومی و نێودەوڵەتییەکان

- داڕشتن و جێبەجێکردنی یاسای توندتر بۆ کۆنترۆڵی پیسبوون
- پشتگیریکردنی توێژینەوە لەسەر کاریگەری پیسبوون و چارەسەرەکانی
- هاندانی پیشەسازی بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای پاک
- هاوکاری نێودەوڵەتی بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی جیهانی

گرنگترین پیسکەرە ژینگەییەکان و کاریگەرییان لەسەر سیستەمی هۆرمۆنی

بیسفینۆڵ ئەی (BPA)

- بەکاردێت لە: پلاستیکی ڕەق، قوتووی خۆراک، کاغەزی پسوولە
- کاریگەری: لاسایی کردنەوەی ئیسترۆجین، کاریگەری لەسەر هۆرمۆنی سایرۆید
- ئەنجامە تەندروستییەکان: کێشەی زاوزێ، شێرپەنجەی مەمک، کێشەی گەشەی منداڵ

فثالاتەکان

- بەکاردێت لە: پلاستیکی نەرم، بۆن و عەتر، کەرەستەی جوانکاری
- کاریگەری: تێکدانی هاوسەنگی هۆرمۆنی ئەندرۆجین و ئیسترۆجین
- ئەنجامە تەندروستییەکان: کەمبوونەوەی پیتێنی، کێشەی گەشەی کۆرپەلە

ماددە دژەسووتانەکان

- بەکاردێت لە: کەلوپەلی ناوماڵ، جلوبەرگ، کەرەستەی ئەلیکترۆنی
- کاریگەری: تێکدانی کاری هۆرمۆنی سایرۆید
- ئەنجامە تەندروستییەکان: کێشەی گەشەی دەماخ، تێکچوونی میتابۆلیزم

ئافەتکوژەکان (پێستیساید)

- بەکاردێت لە: کشتوکاڵ، باخداری، کۆنترۆڵی مێروو
- کاریگەری: تێکدانی هاوسەنگی چەندین هۆرمۆن
- ئەنجامە تەندروستییەکان: شێرپەنجە، نەخۆشی پارکینسۆن، کێشەی زاوزێ

کانزا قورسەکان (وەک جیوە و سەرەقورقوشم)

- سەرچاوە: پیسبوونی ئاو و خاک، پیشەسازی
- کاریگەری: تێکدانی کاری ڕژێنەکان، کاریگەری لەسەر بەرهەمهێنانی هۆرمۆن
- ئەنجامە تەندروستییەکان: کێشەی گەشەی دەماخ، تێکچوونی سیستەمی دەمار