هێرشی پێڕڵ هاربەر

پێشەکی

هێرشی پێرڵ هاربەر یەکێک لە گرنگترین و کاریگەرترین ڕووداوەکانی جەنگی جیهانی دووەمە. ئەم هێرشە سەربازییە لەناکاوە، کە لەلایەن هێزی ئاسمانی ژاپۆنەوە ئەنجام درا، بووە هۆی ئەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە شێوەیەکی فەرمی بچێتە ناو جەنگی جیهانی دووەمەوە. ئەم ڕووداوە نەک تەنها گۆڕانکاری لە هاوکێشەی هێزەکانی جەنگدا دروست کرد، بەڵکو کاریگەری قووڵی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان لە سەدەی بیستەمدا هەبوو.

هێرشی پێرڵ هاربەر چی بوو

هێرشی پێرڵ هاربەر ناوی ئەو هێرشە سەربازییە لەناکاوەیە کە لەلایەن هێزی ئاسمانی ژاپۆنەوە لە ڕۆژی ٧ی دیسەمبەری ساڵی ١٩٤١ ئەنجام درا. ئامانجی سەرەکی ئەم هێرشە بنکەی دەریایی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بوو لە پێرڵ هاربەر، کە لە دوورگەی ئۆهاو لە هاوای هەڵکەوتووە. ژاپۆن بە ئەنجامدانی ئەم هێرشە، هەوڵی دا هێزی دەریایی ئەمریکا لە ناوچەی زەریای هێمندا لەناو ببات و ڕێگە لە دەستێوەردانی ئەمریکا لە پلانەکانی داگیرکردنی ناوچەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیادا بگرێت.

هێرشەکە بە شێوەیەکی زۆر ورد و پلان بۆ داڕێژراو ئەنجام درا. ژاپۆن شەش هەڵگری فڕۆکە و زیاتر لە ٣٠٠ فڕۆکەی بۆ ئەم هێرشە بەکارهێنا. هێرشەکە لە دوو شەپۆلدا ئەنجام درا و نزیکەی دوو کاتژمێری خایاند. لە ئەنجامدا، ١٨ کەشتی ئەمریکی، لەوانە ٨ کەشتی شەڕکەر، تێکشکێنران یان زیانی گەورەیان پێگەیشت. هەروەها نزیکەی ٣٥٠ فڕۆکەی ئەمریکی لەناوبران یان زیانیان پێگەیشت. لە ڕووی مرۆییەوە، زیاتر لە ٢٤٠٠ ئەمریکی کوژران و نزیکەی ١٢٠٠ کەسیش بریندار بوون.

کەی و لە کوێ ڕوویدا

هێرشی پێرڵ هاربەر لە بەرەبەیانی ڕۆژی یەکشەممە، ٧ی دیسەمبەری ساڵی ١٩٤١، لە کاتژمێر ٧:٤٨ی بەیانی بە کاتی ناوچەیی ڕوویدا. شوێنی هێرشەکە بنکەی دەریایی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بوو لە پێرڵ هاربەر، کە لە دوورگەی ئۆهاو لە هاوای هەڵکەوتووە. هاوای لەو کاتەدا هێشتا نەببووە ویلایەتی ئەمریکا و تەنها ناوچەیەکی ژێر دەسەڵاتی ئەمریکا بوو. هەڵبژاردنی ئەم ڕۆژە بۆ ئەنجامدانی هێرشەکە لەلایەن ژاپۆنەوە بە وردی پلانی بۆ دانرابوو، چونکە ڕۆژی یەکشەممە بوو و زۆربەی سەربازە ئەمریکییەکان لە پشوودا بوون و ئامادەباشی تەواویان نەبوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی هێرشێکی لەم جۆرە.

هۆکارەکانی هێرشەکە چی بوون

هۆکارەکانی هێرشی پێرڵ هاربەر چەندین لایەنی ئاڵۆزی سیاسی، ئابووری و ستراتیژی لەخۆ دەگرێت. لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، ژاپۆن هەوڵی دەدا ببێتە هێزێکی گەورەی ئیمپریالیستی لە ناوچەی ئاسیا و زەریای هێمندا. ئەم هەوڵانە بەرەبەرە بووە هۆی ناکۆکی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی وڵاتانی ڕۆژئاوا، بە تایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. لە ساڵانی ١٩٣٠کاندا، ژاپۆن دەستی کرد بە داگیرکردنی بەشێک لە چین و هەوڵی دا کۆنترۆڵی سەرچاوە سروشتییەکانی ناوچەکە بکات.

ئەم هەنگاوانەی ژاپۆن بووە هۆی ئەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و وڵاتانی دیکەی ڕۆژئاوا گەمارۆی ئابووری بخەنە سەر ژاپۆن. ئەم گەمارۆیانە کاریگەری نەرێنی گەورەیان لەسەر ئابووری ژاپۆن هەبوو، بە تایبەتی لە بواری دابینکردنی نەوت کە بۆ بەردەوامبوونی جەنگەکانی ژاپۆن پێویست بوو. لە ئەنجامدا، سەرکردایەتی ژاپۆن بڕیاری دا هێرش بکاتە سەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، بە تایبەتی بنکەی دەریایی پێرڵ هاربەر، بۆ ئەوەی توانای ئەمریکا بۆ دەستێوەردان لە کاروباری ناوچەکە لاواز بکات.

کاریگەرییەکانی هێرشەکە چی بوون

کاریگەرییەکانی هێرشی پێرڵ هاربەر لەسەر ڕەوتی جەنگی جیهانی دووەم و سیاسەتی نێودەوڵەتی زۆر گەورە و فراوان بوون. یەکەم و گرنگترین کاریگەری، چوونە ناوەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بوو بۆ ناو جەنگی جیهانی دووەم. ڕۆژی دوای هێرشەکە، واتە ٨ی دیسەمبەری ١٩٤١، سەرۆک فرانکلین دی. ڕۆزڤێڵت داوای لە کۆنگرێس کرد ڕاگەیاندنی جەنگ دژی ژاپۆن پەسەند بکات، کە بە زۆرینەی دەنگ پەسەند کرا. ئەمە بووە هۆی ئەوەی ئەمریکا بە شێوەیەکی فەرمی ببێتە بەشێک لە هاوپەیمانان لە جەنگی جیهانی دووەمدا.

لە ڕووی سەربازییەوە، هێرشەکە زیانێکی گەورەی بە هێزی دەریایی ئەمریکا گەیاند، بەڵام نەیتوانی بە تەواوی ئەو هێزە لەناو ببات. بۆ نموونە، هەڵگرەکانی فڕۆکەی ئەمریکا، کە لە کاتی هێرشەکەدا لە بنکەکە نەبوون، ساغ مانەوە و دواتر ڕۆڵێکی گرنگیان لە جەنگدا گێڕا. هەروەها، هێرشەکە بووە هۆی یەکخستنی گەلی ئەمریکا و کۆتاییهێنان بە هەر جۆرە دووبەرەکییەک سەبارەت بە بەشداریکردن لە جەنگدا.

لە ڕووی دەروونی و کۆمەڵایەتییەوە، هێرشەکە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر کۆمەڵگای ئەمریکی هەبوو. هەستی تۆڵەسەندنەوە و دوژمنایەتی بەرامبەر بە ژاپۆن و ژاپۆنییەکان زیادی کرد، کە بووە هۆی چەوساندنەوە و زیندانیکردنی زۆرێک لە هاووڵاتیانی ئەمریکی-ژاپۆنی لە کەمپە تایبەتەکاندا لە ماوەی جەنگدا.

دەرەنجامە درێژخایەنەکانی هێرشەکە چی بوون

دەرەنجامە درێژخایەنەکانی هێرشی پێرڵ هاربەر لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتان بەرچاو و گرنگ بوون. یەکەم، ئەم هێرشە بووە هۆی گۆڕانکارییەکی گەورە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا. پێش هێرشەکە، ئەمریکا سیاسەتێکی گۆشەگیری و دووربوون لە کێشە نێودەوڵەتییەکانی پەیڕەو دەکرد. بەڵام دوای هێرشەکە، ئەمریکا بووە هێزێکی سەرەکی لە جەنگی جیهانی دووەمدا و دواتریش بووە یەکێک لە دوو زلهێزی جیهان لە ماوەی جەنگی سارددا.

دووەم، هێرشەکە کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و ژاپۆن بۆ چەندین دەیە هەبوو. دوای کۆتاییهاتنی جەنگ و داگیرکردنی ژاپۆن لەلایەن هێزەکانی هاوپەیمانانەوە، ژاپۆن گۆڕانکاری بنەڕەتی بەسەردا هات. دەستووری نوێی ژاپۆن، کە لەژێر چاودێری ئەمریکادا نووسرایەوە، ڕێگری کرد لە بەکارهێنانی هێز بۆ چارەسەرکردنی کێشە نێودەوڵەتییەکان و سنووری دانا بۆ هێزە سەربازییەکانی وڵات. لەگەڵ تێپەڕبوونی کات، پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و ژاپۆن باشتر بوون و بوونە هاوپەیمانی ستراتیژی، بەڵام یادەوەری پێرڵ هاربەر هێشتا کاریگەری لەسەر بیروڕای گشتی لە هەردوو وڵاتدا هەیە.

سێیەم، هێرشی پێرڵ هاربەر بووە هۆی گۆڕانکاری لە بیرکردنەوەی ستراتیژی سەربازی. گرنگی هێزی ئاسمانی و هەڵگرەکانی فڕۆکە لە جەنگی دەریاییدا بە تەواوی دەرکەوت. ئەمە بووە هۆی گۆڕانکاری لە دیزاینی کەشتییە جەنگییەکان و ستراتیژی دەریایی لە سەرتاسەری جیهاندا.

چوارەم، ڕووداوەکە کاریگەری لەسەر سیستەمی هەواڵگری و ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا هەبوو. شکستی ئەمریکا لە پێشبینیکردن و خۆئامادەکردن بۆ هێرشەکە بووە هۆی دامەزراندنی سیستەمێکی هەواڵگری بەهێزتر و فراوانتر. ئەمە دواتر ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە سەرکەوتنی ئەمریکا لە جەنگی جیهانی دووەم و جەنگی سارددا.

پێنجەم، هێرشەکە بووە هۆی گۆڕانکاری لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ئەمریکا. بەشداری ئەمریکا لە جەنگدا بووە هۆی گۆڕانکاری لە ڕۆڵی ژنان لە کۆمەڵگا و بازاڕی کاردا، چونکە ژنان ڕۆڵی گرنگیان لە پیشەسازی جەنگدا هەبوو. هەروەها، دوای جەنگ، زۆرێک لە سەربازە گەڕاوەکان توانیان سوود لە یاسای GI Bill وەربگرن، کە دەرفەتی خوێندنی باڵای بۆ ملیۆنان کەس ڕەخساند و بووە هۆی گەشەکردنی چینی ناوەندی ئەمریکا.

لە کۆتاییدا، هێرشی پێرڵ هاربەر بووە بەشێکی گرنگ لە یادەوەری نەتەوەیی ئەمریکا و هێشتا کاریگەری لەسەر سیاسەت و کەلتووری ئەمریکا هەیە. یادکردنەوەی ساڵانەی ئەم ڕووداوە و بەردەوامبوونی گرنگیدان بە شوێنی ڕووداوەکە وەک شوێنێکی مێژوویی و یادگاری، نیشانەی ئەو کاریگەرییە قووڵەیە کە ئەم ڕووداوە لەسەر شوناسی نەتەوەیی ئەمریکا هەیەتی.