میکانیکی کوانتەم

پێشەکی

کوانتەمی میکانیک تیۆرێکی فیزیکییە کە ڕەفتاری ماددە و وزە لە ئاستی ئەتۆمی و ژێر ئەتۆمیدا وەسف دەکات. ئەم تیۆرە جیاوازە لە میکانیکی کلاسیکی و زۆر جار دەرەنجامەکانی دژی ئەزموون و چاوەڕوانییە ئاساییەکانی ئێمەن. کوانتەمی میکانیک بنەمای تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ جیهانی مایکرۆسکۆپی و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر تەکنەلۆژیای مۆدێرن هەبووە.

مێژووی پەرەسەندنی کوانتەمی میکانیک

کوانتەمی میکانیک لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا گەشەی کرد:

١٩٠٠: ماکس پلانک تیۆری کوانتەمی پێشنیار کرد بۆ ڕوونکردنەوەی تیشکدانی تەنی ڕەش.

١٩٠٥: ئەلبێرت ئاینشتاین کاریگەری فۆتۆئەلەکتریکی ڕوون کردەوە بە بەکارهێنانی چەمکی فۆتۆن.

١٩١٣: نیلز بۆر مۆدێلی ئەتۆمی خۆی پێشکەش کرد.

١٩٢٥: ڤێرنەر هایزنبێرگ میکانیکی ماتریسی داهێنا.

١٩٢٦: ئێروین شرۆدینگەر هاوکێشەی شرۆدینگەری پێشکەش کرد و میکانیکی شەپۆلی گەشەپێدا.

١٩٢٧: لێکدانەوەی کۆپنهاگن لەلایەن بۆر و هایزنبێرگەوە فۆرمولە کرا.

بنەما سەرەکییەکانی کوانتەمی میکانیک

١. کوانتایزەیشن: وزە و تایبەتمەندییە فیزیکییەکانی تر تەنها لە بڕی دیاریکراودا (کوانتەم) دەردەچن.

٢. دووانەیی شەپۆل-گەردیلە: تەنە بچووکەکان دەتوانن هەم تایبەتمەندی شەپۆل و هەم تایبەتمەندی گەردیلە نیشان بدەن.

٣. پرەنسیپی نادڵنیایی هایزنبێرگ: ناتوانرێت هاوکات و بە وردی شوێن و خێرایی تەنێک بپێورێت.

٤. سوپەرپۆزیشن: سیستەمێکی کوانتەمی دەتوانێت لە چەند دۆخێکدا بێت لە هەمان کاتدا تا کاتی پێوانەکردن.

٥. تێکەڵبوونی کوانتەمی: دوو تەن دەتوانن بە شێوەیەک پەیوەندییان هەبێت کە گۆڕانکاری لە یەکێکیاندا ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئەوی تریان هەبێت.

فۆرمولەکردنەکانی کوانتەمی میکانیک

١. میکانیکی ماتریسی هایزنبێرگ: بەکارهێنانی ماتریس بۆ وەسفکردنی گۆڕانکارییەکانی سیستەمی کوانتەمی.

٢. میکانیکی شەپۆلی شرۆدینگەر: بەکارهێنانی شەپۆلی ئەگەری بۆ وەسفکردنی دۆخی سیستەمی کوانتەمی.

٣. فۆرمولەکردنی پاث ئینتیگراڵی فاینمان: بەکارهێنانی کۆی هەموو ڕێگە مومکینەکان بۆ وەسفکردنی جووڵەی تەنە کوانتەمییەکان.

٤. فۆرمولەکردنی دیراک: یەکخستنی تیۆری ڕێژەیی تایبەت و کوانتەمی میکانیک.

دیاردە گرنگەکانی کوانتەمی میکانیک

١. تونێلی کوانتەمی: توانای تەنە بچووکەکان بۆ تێپەڕین لە بەربەستێک کە بەپێی فیزیای کلاسیکی نەدەبوو بتوانن تێیپەڕن.

٢. سپینی کوانتەمی: تایبەتمەندی ناوەکی گەردیلەکان کە هیچ هاوتایەکی کلاسیکی نییە.

٣. تێکەڵبوونی کوانتەمی: پەیوەندی نهێنی نێوان دوو تەنی کوانتەمی.

٤. کاریگەری زینۆ کوانتەمی: چاودێریکردنی بەردەوام دەتوانێت جووڵەی سیستەمێکی کوانتەمی ڕابگرێت.

کاربردە پراکتیکییەکان

١. لەیزەر: بەکارهێنانی دەرچوونی ڕێکخراوی فۆتۆن.

٢. ترانزیستۆر و نیوەگەیەنەرەکان: بنەمای تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی مۆدێرن.

٣. مایکرۆسکۆپی تونێلی سکانینگ: بەکارهێنانی تونێلی کوانتەمی بۆ بینینی ئەتۆمەکان.

٤. کۆمپیوتەری کوانتەمی: بەکارهێنانی تایبەتمەندییە کوانتەمییەکان بۆ ژمارکاری.

٥. کریپتۆگرافیای کوانتەمی: بەکارهێنانی یاساکانی کوانتەم بۆ پاراستنی زانیاری.

لێکدانەوە فەلسەفییەکان و مشتومڕەکان

١. لێکدانەوەی کۆپنهاگن: پێشنیاری بۆر و هایزنبێرگ بۆ تێگەیشتن لە واتای کوانتەمی میکانیک.

٢. ڕیالیزمی زانستی: ئایا کوانتەمی میکانیک واقیعی فیزیکی وەسف دەکات یان تەنها ئامرازێکە بۆ پێشبینیکردن؟

٣. پرسی پێوانەکردن: چۆن پێوانەکردن کاریگەری لەسەر سیستەمی کوانتەمی هەیە؟

٤. دیتەرمینیزم و ئەگەر: ئایا جیهان بە تەواوی دیاریکراوە یان ڕۆڵێک بۆ ڕێکەوت هەیە؟

پەرەسەندنە نوێیەکان

١. تیۆری جێگیر (String Theory): هەوڵدان بۆ یەکخستنی کوانتەمی میکانیک و کێشکردنی گشتی.

٢. کوانتەمی میکانیکی زۆر تەن: لێکۆڵینەوە لە سیستەمە ئاڵۆزەکان.

٣. کوانتەمی میکانیکی کراوە: لێکۆڵینەوە لە کاریگەری ژینگە لەسەر سیستەمە کوانتەمییەکان.

٤. تیۆری زانیاری کوانتەمی: بەکارهێنانی چەمکەکانی کوانتەمی میکانیک لە پرۆسێسکردنی زانیاریدا.

کاریگەری لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا

١. کیمیا: تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان ئەتۆمەکان و مۆلیکیولەکان.

٢. بایۆلۆژیا: ڕوونکردنەوەی دیاردەکانی وەک فۆتۆسینسێس و موتەیشن.

٣. ئەلەکترۆنیک: بنەمای تەکنەلۆژیای نیوەگەیەنەرەکان.

٤. نانۆتەکنەلۆژی: دیزاینکردن و دروستکردنی ئامێر لە ئاستی ئەتۆمیدا.

٥. کۆمپیوتەر: بنەمای کۆمپیوتەری کوانتەمی و کریپتۆگرافیای کوانتەمی.

بە کورتی، کوانتەمی میکانیک بنەمای تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ جیهانی مایکرۆسکۆپی و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا هەبووە. هەرچەندە هێشتا زۆر لایەنی نادیار و مشتومڕی هەیە، بەڵام بەردەوام سەرچاوەی سەرنج و توێژینەوەیە بۆ زانایان و فەیلەسوفان. کوانتەمی میکانیک نەک تەنها تێگەیشتنی ئێمەی بۆ جیهانی فیزیکی گۆڕیوە، بەڵکو بووەتە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژی لە زۆر بواردا و چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوودا کاریگەری زیاتری هەبێت.