ئۆتۆ هان

پێشەکی

ئۆتۆ هان یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین زانا کیمیاییەکانی سەدەی بیستەم کە ڕۆڵێکی بەرچاوی هەبوو لە پەرەپێدانی کیمیای ناوکی و فیزیای ناوکیدا دۆزینەوەی کەرتبوونی ناوکی لەلایەن ئۆتۆ هان و هاوکارەکانیەوە گۆڕانکارییەکی گەورەی لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ پێکهاتەی ماددە و وزەی ناوکی دروستکرد هەروەها ڕێگەی بۆ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیای ناوکی خۆشکرد کە کاریگەری قووڵی لەسەر مێژووی جیهان هەبوو لەم ڕاپۆرتەدا ئێمە چاوێک بە ژیان کار و میراتی ئەم زانا بەناوبانگەدا دەخشێنین و گرنگی بەرهەمەکانی بۆ زانست و کۆمەڵگا دەخەینە ڕوو

ژیانی سەرەتا و پەروەردە

ئۆتۆ هان لە ٨ی مارسی ١٨٧٩ لە فرانکفۆرتی ئەڵمانیا لەدایک بوو لە بنەماڵەیەکی ناوەندی گەورە بوو و لە تەمەنی منداڵییەوە خولیای زانست و لێکۆڵینەوەی هەبوو دوای تەواوکردنی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە زانکۆی ماربورگ و میونشن خوێندنی باڵای لە بواری کیمیادا تەواو کرد لە ساڵی ١٩٠١دا بڕوانامەی دکتۆرای لە کیمیای ئۆرگانیدا بەدەستهێنا کە نیشانەی دەستپێکی گەشتە زانستییە درێژخایەنەکەی بوو

کارە سەرەتاییەکانی لە بواری کیمیادا

دوای تەواوکردنی خوێندن هان دەستی بە کارکردن لەگەڵ زانای بەناوبانگ سێر ویلیام ڕامزی لە لەندەن کرد لێرەدا هان دەستی بە لێکۆڵینەوە لە بواری ڕادیۆ کیمیادا کرد کە ئەو کات بوارێکی نوێ و گەشەسەندوو بوو لە ساڵی ١٩٠٦دا گەڕایەوە بۆ ئەڵمانیا و لە زانکۆی بەرلین دەستی بە وانەوتنەوە و توێژینەوە کرد لەم ماوەیەدا هان چەندین توخمی نوێی ڕادیۆئەکتیڤی دۆزییەوە و بەرەو پێشەوە چوو لە تێگەیشتن لە خاسیەتەکانی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان

دۆزینەوەی کەرتبوونی ناوکی

گرنگترین دەستکەوتی زانستی هان لە ساڵی ١٩٣٨دا بوو کاتێک بە هاوکاری فریتز ستراسمان و لیزە مایتنەر توانییان کەرتبوونی ناوکی یۆرانیۆم بدۆزنەوە ئەم دۆزینەوەیە کە دواتر بە شۆڕشی کیمیای ناوکی ناسرا بووە هۆی تێگەیشتنێکی نوێ لە پێکهاتەی ناوکی ئەتۆم و ئەو وزە زۆرەی کە لە کاتی کەرتبوونی ناوکیدا ئازاد دەبێت ئەم دۆزینەوەیە دەرگای کردەوە بۆ پەرەسەندنی وزەی ناوکی و هەروەها بۆ دروستکردنی چەکی ناوکی

کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی چەکی ناوکی

دۆزینەوەکەی هان ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی چەکی ناوکی هەبوو لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا هەرچەندە هان خۆی بەشداری لە پڕۆژەی مانهاتندا نەکرد کە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بوو بەڵام دۆزینەوەکەی ئەو بنەمای تیۆری بۆ ئەم پڕۆژەیە دابین کرد کاتێک هان زانی کە دۆزینەوەکەی بۆ مەبەستی سەربازی بەکارهاتووە زۆر نیگەران بوو و دواتر بەشێکی زۆری ژیانی تەرخان کرد بۆ هۆشیارکردنەوە لە مەترسییەکانی چەکی ناوکی

خەڵاتی نۆبڵ و ناسینی جیهانی

لە ساڵی ١٩٤٤دا ئۆتۆ هان خەڵاتی نۆبڵی کیمیای وەرگرت بۆ دۆزینەوەی کەرتبوونی ناوکی یۆرانیۆم ئەم خەڵاتە ناوبانگێکی جیهانی پێبەخشی و وەک یەکێک لە گەورەترین زاناکانی سەدەی بیستەم ناسێنرا هەرچەندە هەندێک ڕەخنە هەبوو لەسەر ئەوەی کە لیزە مایتنەر هاوبەش نەکرا لەم خەڵاتەدا سەرەڕای ڕۆڵی گرنگی لە دۆزینەوەکەدا

ژیانی دوای جەنگی جیهانی دووەم

دوای جەنگی جیهانی دووەم هان بەردەوام بوو لە کاری زانستی و هەروەها دەستی کرد بە چالاکی لە بواری ئاشتی و دژە چەکی ناوکیدا لە ساڵی ١٩٥٥دا یەکێک بوو لە واژۆکەرانی بەیاننامەی ڕاسێل-ئەنشتاین کە داوای کۆتاییهێنان بە پەرەپێدان و بەکارهێنانی چەکی ناوکی دەکرد هان هەروەها ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دامەزراندنی کۆمەڵەی ماکس پلانک بۆ پێشخستنی زانست لە ئەڵمانیا

میرات و کاریگەری لەسەر زانست

میراتی زانستی ئۆتۆ هان زۆر بەرفراوانە دۆزینەوەی کەرتبوونی ناوکی بووە هۆی گۆڕانکاری لە تێگەیشتنی ئێمە بۆ پێکهاتەی ماددە و کردەوە ڕێگەی بۆ پەرەسەندنی وزەی ناوکی کە ئەمڕۆ سەرچاوەیەکی گرنگی وزەیە لە زۆر وڵاتدا هەروەها کاریگەری لەسەر بوارەکانی وەک پزیشکی ناوکی و تەکنۆلۆژیای تیشک هەبووە کارەکانی هان هەروەها یارمەتیدەر بوون بۆ پەرەسەندنی تیۆری و پراکتیکی کیمیای ناوکی و ڕادیۆکیمیا

دەرەنجام

ئۆتۆ هان وەک یەکێک لە گەورەترین زاناکانی سەدەی بیستەم دەمێنێتەوە کە کاریگەری قووڵی لەسەر پەرەسەندنی زانست و تەکنۆلۆژیا هەبووە دۆزینەوەی کەرتبوونی ناوکی نەک تەنها گۆڕانکاری لە زانستدا دروستکرد بەڵکو کاریگەری لەسەر سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیش هەبوو هەوڵەکانی دواتری بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەکارهێنانی چەکی ناوکی نیشانەی بەرپرسیارێتی کۆمەڵایەتی و ئەخلاقی ئەو وەک زانایەک بوو میراتی هان وانەیەکی گرنگە لەسەر گرنگی زانست و هەروەها بەرپرسیارێتی زاناکان لە بەکارهێنانی دۆزینەوەکانیان