ناوه‌ڕۆك
ناساندن
گەورەترین چیا لە جیهاندا (بە ئینگلیزی: The largest mountain in the world، بە عەرەبی: أكبر جبل في العالم)، چیاکان بەرزاییان دەگاتە نزیکەی ٣٠٠ مەتر لەوانەیە یەک چیا بێت یان کۆمەڵێک چیا بێت بەیەکەوە بێت کە بە زنجیرە چیا ناسراوە بەهۆی شکاندنی پارچەکانی توێکڵی زەوی کە پێیان دەوترێت پلێت تەکتۆنیکی دروستبوونە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە لەسەر یەکتر کۆببنەوە.
گەورەترین چیا لە جیهاندا
چیای ئێڤرێست بە یەکێک لە بەرزترین چیاکان سەر زەوی دادەنرێت، بەرزییەکەی نزیکەی ٨٨٤٨ مەتر دەبێت. واتە هاوتای ٢٩٠٢٨ پێ دەبێت بە لوتکەی پانزەهەم ناسراوە، پێش ئەوەی لەلایەن بەشی ڕووپێوی حکومەتی هیندستانەوە کە سەرۆکەکەی سێر جۆرج ئێڤرێستی بەریتانی بووە لە ساڵی ١٨٥٦ زایینی بە بەرزترین لوتکە دایبنێت.
شوێنی چیای ئێڤرێست
چیای ئێڤرێست دەکەوێتە کیشوەری ئاسیا لەسەر سنووری نیپاڵ و ناوچەی تبت چیاکەی دەکەوێتە پارێزگای تێنگریری لە هەرێمی شیگاتزێ، ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمی و بەشێکە لە کۆماری گەلی چین پارکە نەتەوەییەکەی ساگارماتا لە لای نیپاڵ لە شاخەکە.
کەشوهەوای سەر چیای ئێڤرێست
کەشوهەوای چیای ئێڤرێست بە ساردی زۆر دەناسرێتەوە، بەو پێیەی پلەی گەرمی لە لوتکەکەیدا لە نێوان ٢٠-٣٥ پلەی سەدیدایە، هەروەها خێرایی با ٢٨٠ کیلۆمەتر لە کاتژمێرێکدا، هەروەها تێکڕای زریانەکانی لوتکەی ئێڤرێست لە هەر چوار ڕۆژێکدا یەک زریان دەبێت.
جیۆلۆجیای چیای ئێڤرێست
زنجیرە چیای هیمالایا بەهۆی هۆکارە تەکنەلۆژییەکانەوە دەستی بە بەرزبوونەوە کرد، کاتێک پلێتی هیندۆ-ئۆسترالیا دەستی کرد بە جووڵە بەرەو پلاکی ئاسیا-ئەوروپی تا نزیکەی ٤٠ یان ٥٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر لە ژێرەوەیدا خلیسکاند ٣٠ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، چیاکە پێکهاتووە لە چەند چینێکی بەرد کە لەسەر یەکتر چەماونەتەوە، شاخەکە بەردی گۆڕاو لەخۆدەگرێت کە لە سەرەوەی بەردی گڕانایتە، لە سەرووی ئەوانەوە بەردی نیشتوو هەیە کە لە سەردەمی کۆن لە نیشتووەکانی دەریاوە دروست بووە.
ئاژەڵان لەسەر چیای ئێڤرێست
ژمارەیەکی کەم لە ئاژەڵەکان لەسەر چیای ئێڤرێست دەژین لە بەرزاییە نزمەکاندا، هەندێک لە شیردەرەکان دەژین، وەک ئاسکی میسک و پلنگە بەفرییەکان، جگە لە پاندای سوور نزیکەی ١٥٠ جۆری باڵندە لەو ناوچەیەدا هەن، کە بریتیین لە کەروێشک و قاز. کە لە لوتکەی چیای ئێڤرێستدا تێدەپەڕن کاتێک بەرەو فەلات کۆچ دەکەن، وەک مێرووەکان ژمارەیەکی کەمیان لەوێ دەژین، لەنێویاندا جاڵجاڵۆکە بازدەرەکان هەن کە لە بەرزی ٢٢ هەزار پێدا دەژین، کە مێرووەکانی دیکە دەخۆن کە با دەیهێنن لەکاتی فڕینیاندا.
سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست
سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێستدا بە یەکێک لە قورسترین کارەکان دادەنرێت کە دەتوانرێت بەدەستبهێنرێت، سەرەڕای سەرهەڵدانی پێشکەوتن لە شێوازەکانی پێشبینیکردنی کەشوهەوا و کەرەستەی سەرکەوتن بەسەر شاخەکاندا یەکەم گەشتەکان لە ساڵی ١٩٢٠ی زایینیدا بووە، پێش شەستەکانیش دەستکەوتنی کەلوپەل یان پێداویستییەکان قورس بووە، بۆیە شاخەوانان ناچار بوون ئەو ئاژەڵانە بەکاربهێنن کە توانای هەڵگرتنی جانتایان هەبوو گرنگترین ئەو کەسانەی کە سەرکەوتنیان بەسەر چیای ئێڤرێستدا کردووە بریتیین لە:
- ئێدمۆند پێرسیڤالی نیوزلەندی هیلاری و تێنزینگ نۆرگای نیپاڵی بە یەکەم کەس دادەنرێت کە سەرکەوت بەسەر چیای ئێڤرێست و گەیشتن بە لوتکەکەی، لە ٢٩ی ئایاری ١٩٥٣ی زایینی.
- جونکۆ تابی، بە ڕەچەڵەک ژاپۆنی، بە یەکەم کچ دادەنرێت کە گەیشتە لوتکەی ئێڤرێست، لە ١٦ی ئایاری ١٩٧٥.
- ڕینهۆڵد مێسنەر و پیتەر هابلێر سەرکەوتوو بوون لە سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست بەبێ ئەوەی پێویستییان بە بەکارهێنانی بوتڵی ئۆکسجین هەبێت، لە ٨ی ئایاری ١٩٧٨ی زایینی ڕینهۆڵد مێسنەر کە خەڵکی ئیتاڵیایە، لە ٢٠ی ئابی ١٩٨٠ی زایینیدا گەڕایەوە سەر چیای ئێڤرێست بۆ سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست بە تەنیا بەبێ ئەوەی پێویست بکات بوتڵی ئۆکسجین بەکاربهێنیت.
- هانس کامێرلاندەر توانی لە ٢٤ی ئایاری ١٩٦٦ سەرکەوێت بۆ لای باکووری چیای ئێڤرێست، توانی لە ماوەی ١٦ کاتژمێر و ٤٥ خولەکدا بگاتە لوتکە و ژمارەیەکی پێوانەیی تۆمارکرد.
- بابو چیری شێرپا توانی بۆ ماوەی بیست و یەک کاتژمێر، لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٩٩ی زایینیدا، بەبێ بەکارهێنانی هیچ دەفرێکی ئۆکسجین لەسەر لوتکەی چیاکە بمێنێتەوە.
- ئێرک وینمایر یەکەم نابینا بوو کە گەیشتە لوتکەی چیای ئێڤرێست، لە ٢٥ی ئایاری ٢٠٠١.
- پێمبا دۆرجی، بەڕەچەڵەک خەڵکی نیپاڵە، توانی لە ماوەی ٨ کاتژمێر و ١٠ خولەکدا سەرکەوێت بەسەر چیای ئێڤرێست، لە ٢١ی ئایاری ٢٠٠٤.
- لاکپا شێرپا لە ٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ توانی بە سەرکەوتوویی سەرکەوێت بەسەر چیای ئێڤرێست و بە ڕەچەڵەک نیپاڵییە.
- بیست و یەکەمیین هەوڵی ئاپا شێرپا بۆ سەرکەوتن بەسەر چیای ئێڤرێست تاجی سەرکەوتنی لەسەر بوو، لە ١١ی ئایاری ٢٠١١.
- مستەفا خەلیفەی ئوردنی لە ساڵی ٢٠٠٨ توانی سەرکەوێت بەسەر چیای ئێڤرێستدا، بووە یەکەم ئوردنی کە ئەو کارە بکات، هەروەها یەکێک بوو لەو ١٣ کەسەی جیهان کە توانیان سەرکەون بەسەر حەوت بەرزترین لوتکەی جیهاندا، و سەردانی جەمسەری باکوور و باشوور بکەن.
